Savaş salnaməsi: “Qərargah rəisi məndən xəbərsiz əsgərləri Məlikcan qalasından çıxarmışdı” – I hissə
“Heydər Əliyev hakimiyyətə gələndən sonra – 1993-cü il iyunun 23-də məni həbsdən azad etdilər”.
Qarabağ müharibəsi vaxtı baş vermiş hadisələr, döyüşlər, uğurlar və uğursuzluqlarla bağlı yazıları davam etdiririk.
Bu dəfə Füzuli rayonunun müdafiəsinin təşkili, bu istiqamətdə görülən işlər və həyata keçirilən əməliyyatlardan bəhs edəcəyik. 1993-cü il yayın sonları, payızın əvvəllərində gedən döyüşlər zamanı 12 min dinc sakini xilas etmək üçün İrana keçirilməsinin detalları və uğurlu Horadiz əməliyyatı barədə geniş məlumat əldə edəcəksiniz.
Yenicag.az 814 saylı hərbi hissənin sabiq komandiri Zahir Həsənovla geniş müsahibəni təqdim edir:
Qısa arayış:
Həsənov Zahir Şamxal oğlu. 1959-cu il iyulun 16-da Füzuli rayonunun Cuvarlı kəndində anadan olub. Orta məktəbə həmin kənddə gedən Zahir Həsənovun ailəsi sonra Sumqayıta köçüb və o, təhsilini şəhər 1 saylı orta məktəbində davam etdirib. Məktəbi bitirdikdən sonra Sumqayıt Poltexnik texnikumunun sənaye və tikinti şöbəsinə daxil olub. 1979-cu il may ayının 29-da təhsilini başa vurduqdan sonra Sovet ordusunda xidmətə başlayıb. 1988-ci ildə Xocalı Tikinti İdarəsi yaradılanda, oraya işləməyə göndərilib. Daha sonra Qarabağ müharibəsində iştirak edib. Horadiz əməliyyatı zamanı Heydər Əliyevin sərəncamı ilə Milli Qəhrəman adına layiq görülsə də, təltif edildiyi adı bu günə qədər ala bilməyib. 1995-ci il oktyabrın 21-də ordu sıralarından tərxis olunub.
– Xocalıya niyə gəlmişdiniz?
– Bizi oraya göndərmişdilər ki, yerli əhalinin məskunlaşmasını genişləndirmək üçün tikinti işləri aparaq və camaata kömək edək. Xocalıda fabirikin, “fin evləri”nin, Axıska türkləri üçün və Xocavənd rayonu ərazisində məktəbin tikintisi ilə məşğul olduq.
– Özünüzün dediyiniz kimi, 1988-ci ildən Qarabağda olmusunuz. O proseslər necə başladı?
– O vaxt SSRİ vardı, biz də onun tərkibində idik. Bizim Daxili İşlər Nazirliyinin qüvvələrindən başqa kontingentimiz və silahımız yox idi. Daha çox tikintiyə güc vermişdik.
– 1988-ci ildən 1992-ci ilə qədər Xocalıda tikinti gedirdi. O hadisələrin fonunda bu tikinti işləri nə məna kəsb edirdi?
– 1988-ci ilin fevral ayında Dağlıq Qarabağda münaqişə yenidən başlamışdı. Tikintilərin məqsədi əhalinin sayını artırmaq və nisbəti qoruyub saxlamaq idi. Bundan əlavə, Axıska türklərinin ora köçürülməsini də təmin etməli idik. Fabriklər də tikilirdi ki, yerli əhali işlə təmin edilsin. Xocalı strateji əhəmiyyətli yer idi. Hava limanı orada yerləşirdi. Bu məqsədlə orada əhalinin sayını artırmaq istəyirdilər. Hələ də Xocalı tikinti idarəsinin iqtisadi məsələlər üzrə rəis müaviniyəm. Təbii ki, iş fəaliyyəti dayandırılıb.
– Qarabağda müharibə başladıqdan sonra ordu sıralarına necə qoşulmağınız barədə danışardınız…
– 1991-ci ildən özünümüdafiə dəstələrinə silah və sursatla kömək edirdim. Silahları Sovet zabitlərindən pulla alırdıq. 1991-ci il oktyabr ayının 9-da Azərbaycan ordusunun yaradılması barədə qərar qəbul olundu. Bu qərarla birlikdə hər rayonda özünümüdafiə batalyonları formalaşdırıldı. O cümlədən, Müdafiə Nazirliyinin 1992-ci il 21 fevral tarixli 032 saylı əmrinə əsasən, Füzuli rayonunda 848 saylı hərbi hissə yaradıldı. Mən də 848 saylı hərbi hissənin bir nümayəndəsi kimi, başladım batalyonu silah-sursatla təmin etməyə. 1992-ci ilin əvvəlində məni Müdafiə Nazirliyinə çağırdılar. Komandirlik təklif eləsələr də, hərbçi olmadığım üçün bundan bundan imtina etdim. İkinci dəfə yenə çağıranda, eyni cavabı verdim. Üçüncü dəfə isə konkret əmri verdilər ki, cəbhə bölgəsinə yollan. Gəldim Füzuli rayonunun o vaxtki icra başçısı Aslan Mehtiyevin yanına. Əmri göstərdim, o da bəyəndi və yerli orqanlara göstəriş verdi ki, batalyonun yaranmasına köməklik etsinlər. 3 mart tarixindən hərbi hissəni formalaşdırmağa başladıq.
Hərbi hissə Füzuli rayonunun İşıqlı kənd məktəbində yarandı. Həmin kənddən 72 nəfər əsgər hərbi hissənin şəxsi heyətinə daxil edildi. Bir günə bir bölük hazır oldu. Sonra həmin kənddən daha 200 nəfərə yaxın könüllü əsgər hərbi hissədə xidmətə başladı. Cuvarlı, Xələfşə, Arış, Xatunbulaq, Görazlı və digər sərhəd kəndlərində kiçik dəstələr var idi. O qüvvələrin hamısını hərbi hissəmizin tərkibində birləşdirdik. Füzulinin digər kəndlərindən də axıb gəlirdilər, bu yolla yeni bölüklər yaratdıq, onlara komandirlər təyin edib, kənlərdə yerləşdirdik. Mart ayında artıq hərəsində 550 nəfər olan üç bölük yaratdıq.
İlkin mərhələdə – martın 16-a qədər cəmi 55 avtomat silahımız var idi. Batalyon ilk döyüşünə 16 mart 1992-ci ildə – ermənilərin Füzuli şəhərinə artileriya hücumu zamanı başladı. Mərmilərdən biri Hərbi komisarlığa düşmüşdü, mən də orada idim. Həmin vaxt qarışıqlıq düşmüşdü, raket atəşi nəticəsində 3 nəfər həlak olmuşdu, qaçhaqaçda 16 nəfər xəsarət almışdı. Oradan birbaşa hərbi hissəyə yolandım. Göstəriş verdim ki, bölüklərdən biri döyüş hazırlığı vəziyyətinə keçsin. Atəşə məruz qalan Hoğa kəndinə yollandıq. Məndən başqa orada kəndin özünümüdafiə tağımı, 814 və 839 saylı hərbi hissələrin bölmələri də yerləşmişdi. O gecə orada qaldıq. Bir gün sonra isə göstəriş verildi və biz oradan çıxdıq. Elə o gecə Hoğa kəndi işğal edildi.
– Hoğa kəndindən çıxmaq göstərişini kim vermişdi?
– Biz orada qalmamalı idik. Ora 839 saylı hərbi hissənin ərazisi idi. Bizim ərazi tamam başqa idi. Müəyyən salkitlik yarananda, atəşkəs elan olundu. Sizin nəzərinizə bir şey çatdırmaq istəyirəm. Füzuli rayonunun ərazisində, eləcə də digər ərazilərimizin işğalında atəşkəs elan olunması böyük rol oynayıb. Atəşkəs elan olunurdu, hətta deyirdilər ki, avtomatın lüləyinə ağ lent bağlayın. Səhəri gün isə ermənilər bir kəndimizi işğal edirdilər. Təsəvvür edin, atəşkəs dövründə bizi atəşə tutan düşmənə cavab verəndə, bizim komandanlıq tərəfindən cəzalandırılırdıq.
1992-ci ilin aprel ayında Baş Qərargah rəisi Şahin Musayev 4 helikoterlə Füzuli rayonuna gəldi. Aprel ayında Hoğa kəndini geri qaytarmaq üçün əməliyyat keçirilsə də, buna nail olmadıq, helikopterlərin də köməyi dəymədi.
Elə həmin gün hücum etdik ki, Hadrut rayonundakı Məlikcan qalasını alaq. Bakıdan gətirilmiş 10-a yaxın diversantı helikopterlə Məlikcan yoluna atdılar. Biz isə Xırmançaya qalxmalı idik. Bu əməliyyat da alınmadı. Düşmən bizi görürdü və hazırlaşmışdı. 2 itki verərək, geri çəkildik. Şəhid olanlardan biri Hacıyev Mayıs bizim, digəri, Məmmədov Seymur isə 814 saylı hərbi hissənin əsgəri idi. Hacıyev Mayıs mənim hərbi hissəmin ilk şəhidi idi. Ona Milli Qəhraman adı verildi.
Bu hadisələrdən sonra rayona komandiri İsa Qasımov olan 702 saylı hərbi hissə gətirildi. Biz də həmin hərbi hissə ilə birləşdik. Əvvəl öz mövqelərimizi möhkəmləndirməyə başldıq.
O günlərdə briqada komandiri məni yanına dəvət edərək, Ağcabədiyə gedəcəyimizi dedi və oraya yollandıq. O vaxt Baş Qərargah rəisi artıq Valeh Barşadlı idi və onunla ilk tanışlığımız oradan başladı. Cəbhə bölgəsində olan bütün hərbi hissə komandirləri də görüşə çağırılmışdı. Orada Ağdərə əməliyyatı, Ağdamda, Füzulidə və Laçın dəhlizində keçiriləcək əməliyyat barədə göstərişlər verildi. Əməliyyatla bağlı böyük mübahisələr oldu. Məni lap axıra saxladılar. Valeh Barşadlı mənə sual verdi ki, nəyə ehtiyacın var? Dedim, silahımız çatmır. Gözləmədiyim halda Ağcabədi rayonundan mənə bir QAZ-53 dolu silah verdilər. 1 200 nəfərdən ibarət olan hərbi hissəni həm geyim, həm də silah-sursatla tam təmin elədik. Həmin gecə bütün əsgərləri silahlandırdıq.
Məlikcan əməliyyatına hazırlıq.
Məlikcan 23 kvadrat kilometr ərazini əhatə edəcək bir əməliyyat idi. Sağımızda 839 saylı hərbi hissə idi. İkimizin bir yerdə hazırladığımız əməliyyatı 28 iyun 1992-ci ildə keçirdik. Məqsəd Hadrut rayonunu ermənilərdən azad etmək idi. 27 iyun gecə əməliyyatın keçirilmə vaxtı ilə bağlı məktubları alanda, qonşu batalyonun komandiri ilə bir-birimizin əlini sıxdıq və ona dedim, sabah Ərgünəşdə görüşürük. O, etiraz etdi. Dedi, mən Ərgünəşə yox, Tuğ kəndinə hücum edəcəm. Bu, nəzərdə tutulmayan bir şey idi. Dedim, İbrahimov, Tuğa hücum etmək ölümə getmək deməkdir. Onun fikirini dəyişdirə bilmədim.
Bunu onun qərargah rəisi Nağıyev də, 702 saylı hərbi hissənin o zamankı rəhbərliyi də təsdiq edə bilərlər. Hücum əməliyyatı tamamilə pozuldu. Məlikcana hücum etdik və erməniləri tutduqları mövqelərdən arxaya çəkilməyə məcbur etdik, 15 avqusta qədər o mövqelərdə qaldıq. Tuğ istiqamətində hücum zamanı 839 saylı hərbi hissənin komandiri Rasim İbrahimov həlak oldu, ona Milli Qəhrəman adı verilib. Ondan başqa 12 əsgər şəhid oldu, 53 əsgər ağır yaralandı. Bundan sonra yenidən həmin əməliyyatların hazırlanmasına başladıq.
Məlikcan əməliyyatı
– 15 avqust səhər saat 08:10-da artıq Məlikcan qalasını götürdük. 1992-ci ilin mart ayında o ərazidə Qoçəhmədli kəndinin üstündə – Məlikcanla eyni yüksəklikdə olan, camaat arasında “rus daş basdıran” deyilən yeri tağım komandiri Əsgərov Valeh götürdü. Orada yerli əhalinin gücü ilə səngərlər qazıldı və mövqelər möhkəmləndirildi. Məlikcan elə bir yerdə idi ki, erməni orada otursaydı, Arış və Qoçəhmədli kəndlərində yaşayış mümkün olmazdı. “Rus daş basdıran”ı götürməyimiz həm imkan verdi ki, adın çəkdiyim kəndlər boşaldılmasın, həm də biz Məlikcanı rahat götürə bilək. 15 avqust 1992-ci ildə Məlikcanı götürdük.
Oranı 12 saat nəzarətdə saxladıq. Saat 16:00-a qədər həmin yerdə oldum. Əsgərləri mövqelərdə yerləşdirdim. Mənə zəng elədilər, dedilər, kəndin bizdə olması və saxlayacağımızla bağlı telefonoqram yazmaq lazımdır. Təxminən 18:30-19:00 radələrində qərargahda idim. Raportu yazmağa başlayanda, xəbər gəldi ki, komandir yerinə qayıtsın, əsgərlər qaladan çıxıblar. Tez yola düşdüm. Qalaya gedirdim ki, əsgərləri geri qaytarım. Amma artıq gec idi. O əsgərlərlə Füzuli rayonunun Xatunbulaq kəndində qarşılaşdım. Onlar çıxdıqdan sonra ermənilər qalanı ələ keçirmişdilər, boş olsaydı, əsgərləri oraya qaytaracaqdım. Orada bölük komandirlərimin hamısını yığdım.
Qərargah rəisi də orada idi və ona şəxsən tapşırıq verib raport yazmağa getmişdim. Soruşdum ki, niyə çıxmısınız? Heç kim cavab vermədi. Dedilər, əmr gəldi çıxdıq. Əmrin kim tərəfindən verildiyini soruşdum. Çünki orada məndən başqa əmr verən ola bilməzdi. Mənsə elə bir əmr verməmişdim. 25 ildən sonra bölük komandirlərimdən biri ilə söhbət zamanı bu mövzuya yenə qayıtdım. Sual verdim ki, niyə çıxdınız? Bölük komandiri dedi ki, əmri mən vermişəm. Dedim, sənə əmri kim vermişdi? Dedi, qərargah rəisi. Ondan sonra o adamla bütün münasibətləri pozmuşam. Ona dedim ki, demək, təxribatı sən törətmisən.
Oradan çıxandan sonra yenidən köhnə mövqeləri möhkəmləndirdik. Yenidən qayıtdım qərargaha, 17 səhifədən ibrarət izahat yazaraq, İsa Qasımova təqdim elədim. Gecə saat 2-də müdafiə naziri Rəhim Qazıyev rayona gəldi. Məlikcan qalasından niyə çıxdığımızı soruşdu. 17 səhifəlik izahatı ona təqdim etdim. İlk baxışda anladım ki, o, mənim həbs edilməyim üçün gəlib. Məlum olanda ki, mənim heç bir günahım yoxdur, getdi.
Avqustun 21-də mədə-bağırsaq xəstəliyinə görə məni xəstəxanaya apardılar. Sentyabrıın əvvəlində mənə məlumat verdilər ki, təcili Füzuli rayonuna qayıtmalıyam. Rayona getdim. Səhərisi günü qərargahda oldum. Gördüm ki, hərbi hissə komandiri dəyişdirilib. İsa Qasımovu Emil Qasımov əvəz edib. Onunla görüşüb, gələcək planlarımız barəsində danışdıq. O, mənə təklif etdi ki, hərbi hissəmin tərkibində olan 4 tank, 4 BMP və 150 nəfər şəxsi heyətlə bərabər 702 saylı hərbi hissənin sərəncamına verilsin.
Etiraz eləmədim. Soruşdum, bu, nə üçündür?. Dedi ki, Xocavənd istiqamətində əməliyyatlar keçirəcəyik. Texnikaları Zair Rəsulovun vasitəsi ilə briqadaya gətirdim. Yazılı sürətdə təhvil verdim. Ancaq şəxsi heyətin göndərilməsində çətinliyim var idi. Təzə döyüşdən çıxmışdılar, yaralanan və şəhid olanların yerinu doldurmamışdıq. Bu haqda raport hələ də məndə qalır. İsa Qasımova yazılı şürətdə müraciət etmişdim ki, mənə əsgər versin. O da raporta dərkənarda qeyd etmişdi ki, “olanda, birinci”. Əsgər vermədiyim üçün hiddətlənən yeni briqada komandiri həbs edilməyimə göstəriş verdi. Bu, qeyri-qanuni olsa da, 7 sutka həbs edildim. Gözləmədiyim bir şəkildə helikopter rayona endi. Sanki əvvəlcədən planlaşdırılmış idi.
Hərbi polis gəldi, əlimi bağlayıb helikopterə oturtdular və Bakıya gətirdilər. Məni İçərişəhərdə yerləşən qarnizona və qauptvaxta yerləşdirdilər. Həbsimin müddəti 9 ay 19 günə qədər uzadıldı. Heydər Əliyev hakimiyyətə gələndən sonra – 1993-cü il iyunun 23-də məni həbsdən azad etdilər və əvvəlki yerimə xidmətə göndərdilər. İyunun 23-dən iyulun 7-nə qədər sərəncamda qaldım. Hərbi hissəni qoyub gedəndə, 1 200 nəfər şəxsi heyət var idi. Qəbul edəndə, artıq cəmi 300 nəfər qalmışdı. Elə həmin gün briqada komandiri Heydər Priyevə raport yazdım ki, əsgər lazımdır. O da cavab verdi ki, əsgər olan kimi birinci sənə göndərəcəm. Raportlar hələ də durur.
Artıq Füzuli rayonunun “hökm”ü verilməyə başlamışdı, bir neçə kənd düşmən tərəfindən işğal edilmişdi. Daha sonra Divanalılar, Qacar, Qızılqaya, Cəmilli, Aşağı Veysəlli kəndləri işğal edildi. Ermənilər sağ cinahımızı işğal edərək, artıq bizim arxamıza keçirdilər. Ona görə də, məcbur olub, geri çəkildik.
1992-ci ildə Qızılqaya əməliyyatı keçirildi və əvvəldən xəbərdarlıq etdiyim kimi, uğursuzluqla yekunlaşdı. Mən o zaman həbsdə idim. Göndərdiyim texnikalar da arada itib-batdı. Orada bir neçə əsgərim də şəhid olmuşdu. 814 və 839 saylı hərbi hissələr başsız qaldı. Yerli əhalidən onlara komandirlər təyin edildi. Hərbi savadsızlıq özünü göstərməyə başladı.
Düşmənlə aramızda 500 metr məsafə var idi. Qərargahı o məsafədə yerləşdirmək olmazdı. Ona görə də, qərargahımızı Kürdlər kəndinə köçürdüm. 17-18 avqustda düşmən gözlənilməyən istiqamətdən – Füzuli şəhərindən hücuma keçdi. Düzdür, heç vaxt Füzuli şəhərinin müdafiəsini təşkil etməmişəm. Ona görə də, oranın müdafiəsindən xəbərim ola bilməzdi. Yalnız eşitdiklərimi deyə bilərəm. Düşmən Füzuli şəhərindən hücum edərək, Yuxarı Əbdürrəhmanlılı və Aşağı Əbdürrəhmanlıya qədər bizi təqib etdi. Məcburiyyət qarşısında qalıb qərargahı Horadiz kəndinə köçürdüm. Özüm Aşağı Əbdürrəhmanlıdakı mövqelərimizi möhkəmləndirdim. Düşməni geri oturtduq.
Ermənilərin daha sonra haradan və necə hücuma keçdiklərini görməmişəm. Bir onu gördüm ki, Aşağı Əbdürrəhmanlı ilə Kürdlər kəndi arasında üzümlük sahəsi var, orada yüksəklik var idi. O ərazi ilə 8 texnika hərəkət edir. Gördüm, sol istiqamətdən də əsgərlər gedir. Kürdlər kəndini köçürməyə vaxt tapdım. Qərargahımız kənd məktəbində yerləşirdi. Məktəbi od vurub yandırdım. Çünki orada bəzi sursatlar var idi. İstəmədim, düşmənin əlinə keçsin. Gəlib Aşağı Əbdürrəhmanlıda yeni mövqelər qurduq. Qərargahımızı isə Horadiz kəndinə köçürdük.
– Düşmən geri çəkiləndən sonra nə baş verdi?
(Ardı var)
Səxavət Məmməd
