İrəvan: ədəbi, ictimai-siyasi və mədəni mühitin tarixi

Hər hansı ərazinin tarixən hansı xalqın vətəni olduğunu sübut etmək üçün bir sıra amillər mövcuddur. Bu amillərdən biri həmin ərazilərdə baş vermiş tarixi proseslər, digəri isə əraziyə aid coğrafi adlardır. Lakin coğrafi adların dəyişdirilməsi və ya tarixən baş vermiş hadisələrin təhrif edilməsi mümkündür, bu da sübutların etibarlılığını zəiflədə bilər.

Ərazinin tarixi mənsubiyyətini müəyyən etmək üçün dəyişdirilə bilməyən amillərə diqqət yetirmək lazımdır. Belə amillərdən biri həmin ərazidən çıxmış alimlərin, dövlət xadimlərinin və mədəniyyət nümayəndələrinin öz nisbələrində və soyadlarında həmin torpaqları əks etdirməsidir. Bu baxımdan, İrəvan vilayəti və onun paytaxtı İrəvan şəhəri Azərbaycan türklərinin əzəli torpağı hesab olunur.

Vətənləşmə və irəvanlı alimlər

Vətənləşmə ideyası insanın doğulduğu və yaşadığı ərazi ilə öz adını, soyadını və nisbəsini birləşdirməsi ilə müəyyən olunur. İrəvan şəhərindən çıxmış alimlər və dövlət xadimləri bu prinsipi öz fəaliyyətlərində nümayiş etdirmişlər. Onlar dünyəvi mədəniyyətə töhfə vermək, elmi bilikləri artırmaq və öz vətənlərini tanıtmaq üçün əllərindən gələni əsirgəməyiblər.

Professor E.Q. Mehrəliyev İrəvan şəhərindən çıxmış alimlərin həyat və fəaliyyətlərini araşdırmış, oxuculara çatdırmaqla İrəvanın mədəni və intellektual potensialını nümayiş etdirmişdir. Onun qeyd etdiyi nümunələrdən daha çox İrəvani nisbəsini daşıyan şəxslər yaşamışdır. Bu alimlər yalnız İrəvandan deyil, Qərbi Azərbaycanın digər ərazilərindən də çıxmış və öz nisbələrində doğulduqları torpaqları əks etdirmişlər.
Məsələn, Əbül-Fədl İsmayıl ibn Əli ibn İbrahim əl-Gəncəvi XI əsrdə fiqh və hədis elmlərində böyük uğurlar əldə etmiş, Əli əl-Masisidən dərs almışdır. Bu nümunə göstərir ki, yalnız İrəvani deyil, digər Azərbaycan torpaqlarından çıxmış alimlər də öz vətənlərini nisbələrində əks etdirərək, tarixi faktları qorumuşlar.

İrəvan xanlığı və əhalinin etnik tərkibi

İrəvan şəhəri Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri dövründə Çuxur Səd vilayətinin inzibati mərkəzi olmuşdur. İrəvan xanlığı 1410-cu ildən 1828-ci ilə qədər mövcud olmuşdur və əsas əhalisi Azərbaycan türkləri olmuşdur. Xanlıq dövründə həm ermənilər, həm kürdlər, həm də digər azsaylı millətlərin nümayəndələri burada sülh və əmin-amanlıqla yaşamışlar.

İrəvan xanlığının əsası Mir Mehdi xan tərəfindən qoyulmuş, xanlıq on beş mahaldan ibarət olmuş və İrəvan şəhəri mərkəz olmuşdur. Xanlıq dövründə 49 xanın hamısı Azərbaycan türkləri olmuş, bu da İrəvan ərazisinin Azərbaycan türklərinə məxsusluğunu bir daha sübut edir.
1828-ci ildə Rusiya və İran arasında imzalanmış Türkmənçay müqaviləsindən sonra İrəvan və Naxçıvan xanlıqları Rusiyanın nəzarətinə keçmiş, bu ərazilərə Yaxın Şərq ölkələrindən xeyli ermənilər köçürülmüşdür. Bu köçürmələr nəticəsində Azərbaycan türklərinin bir hissəsi İrana və Türkiyəyə, ermənilər isə İrəvan və ətraf ərazilərə yerləşdirilmişdir.

Mədəniyyət və ədəbiyyat mühiti

İrəvanın mədəni və ədəbi mühiti qədim dövrlərdən zəngin olmuşdur. Fransız səyyahları Jan Batist Taverniye (1655) və Jan Şarden (1665) şəhərin qala və saraylarını, aborigen əhalisini, həyat tərzini və memarlıq nümunələrini qeyd etmişlər.

XVII əsrin yetmişinci illərində İrəvan zəlzələ nəticəsində yerlə-yeksan olmuş, lakin Təbrizdən gələn Azərbaycan vəziri Mirzə İbrahimin rəhbərliyi ilə şəhər yenidən inşa edilmişdir. Bu dövrdə şəhər əhalisi yenidən bərpa olunmuş evlərə qayıtmışdır. XVIII əsrdə Mir Mehdi xan tərəfindən idarə olunan İrəvan xanlığı mərkəzi şəhər olaraq memarlıq və mədəniyyətin inkişafına xidmət etmişdir.

Tarixi sənədlər və arxiv faktları

Azərbaycanın sosial-iqtisadi tarixi ilə bağlı sənədlər, o cümlədən Türkiyə arxivlərində saxlanılan müfəssəl dəftərlər, İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının sosial və iqtisadi həyatını göstərir. Müfəssəl dəftərlərdə qeyd olunur ki, İrəvan xanlığında 15 mahal və 2300 yaşayış məntəqəsi mövcud olmuş, bunların 1500-dən çoxunda Azərbaycan türkləri yaşamışdır.

Bu sənədlər İrəvanın Azərbaycan torpaqları olduğunu və burada yaşayan əhalinin əsasən Azərbaycan türkləri olduğunu təsdiqləyir. Həmçinin, ermənilərin bu ərazilərə köçürülməsi Rusiya tərəfindən təşviq edilmişdir.

İrəvanın regional özünəməxsusluğu

İrəvan, coğrafi mövqeyi və etnoqrafik tərkibi ilə Qərbi Azərbaycan ərazilərinin ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Xanlıq dövründə ərazi etnik müxtəliflik göstərsə də, siyasi və mədəni mərkəz kimi Azərbaycan türklərinin idarəsi altında olmuşdur. Tarixi sənədlər və alimlərin nisbələri bu torpaqların Azərbaycan mədəniyyətinin və siyasi tarixinin bir parçası olduğunu göstərir.

Beləliklə, tarixi, mədəni və ictimai-siyasi faktlar göstərir ki, İrəvan Azərbaycan torpağıdır. İrəvanlı alimlərin və dövlət xadimlərinin nisbələrində göstərdikləri vətənləşmə faktları, xanlığın siyasi strukturu, şəhərin mədəni və ədəbi fəaliyyəti, həmçinin rəsmi arxiv sənədləri bu ərazinin Azərbaycan türklərinə məxsusluğunu təsdiqləyir.

İrəvanın tarixi və regional özünəməxsusluğu, həmçinin mədəni və ədəbi irsi gələcək nəsillər üçün öyrənilməli, tədqiq edilməli və qorunmalıdır./cebheinfo