Azərbaycanın 200 illik poçt sistemində modern tətbiqlər

Ənənəvi poçt xidməti məktubların, sənədlərin və kiçik bağlamaların məkanlar arasında daşınması məqsədilə formalaşdırılan sistemdir. O, əsrlər boyunca ictimai rabitənin əsas daşıyıcısı olub və xüsusi infrastrukturun – poçt ofislərinin üzərində qurulub. Amma XXI əsrin texnologiyası- telekommunikasiya yenilikləri, internet, elektron ticarət, həmçinin rəqəmsal tətbiqlər poçt-logistika sahəsini köklü şəkildə dəyişib. Modern poçt sistemləri  rəqəmsal xidmətlər,”son mil” (last-mile) logistikası, IoT, eloktron ticarət inteqrasiyası, bir sözlə, müştəri məmnuniyyətinə yönəlik çoxvektorlu xidmət modelində qurulub.

Müştəri məmnunluğu və xidmət yönümlü model

Əvvəlki sistemlərdə müştəri poçt şöbəsinə şəxsən müraciət etməli, göndərişlərini təsdiqləməli və qəbul etmə növbəsində gözləməli idi. Müasir poçt operatorları isə müştəriyə çatdırmanı yeni üsullarla- mobil daşıyıcılar,  dronlar, robot kuryerlər və ya paketomatlar vasitəsilər gücləndirirlər. Bu elementlər poçt operatorunun müasir bazarda rəqabət qabiliyyətli xidmət təminatçısına çevrilməsinə səbəb olur.

Paralel olaraq, dünya üzrə müasir poçt operatorları karbon izinin azaldılması istiqamətində tədbirlər görürlər. Elektrikli poçt nəqliyyat vasitələri (EV), ekoloji daşınma üsulları, daşınan bağlamaların qablaşdırılmasının ekoloji cəhətdən dayanıqlı materiallardan hazırlanması kimi vasitələrə üstünlük verirlər. Bu trend ətraf mühitlə bağlı sosial məsuliyyəti artırır, həm də əməliyyat xərclərinin optimallaşdırılması və müştəri tələblərinə cavab verilməsi baxımından strateji üstünlüyü təmin edir ( https://www.bluecrestinc.com/blog/the-ai-revolution-the-future-of-postal-optimization-and-parcel-automation ).

Logistika və “last-mile” tətbiqləri

Ənənəvi poçt modelində əsas məlumat axını fiziki təmaslar,  məktublar və bağlamalar üzərində qurulurdusa, müasir poçt sistemləri rəqəmsal servislərə—onlayn izləmə (“track & trace”), elektron bildirişlərə (SMS, e-mail, mobil bildirişlər), veb-portal və mobil tətbiqlər vasitəsilə müştəri interfeysi kimi texnologiyalara əsaslanır.

Belə sistemlər müştəriyə real vaxt rejimində bağlamanın harada olduğunu, nə zaman çatdırıla biləcəyini göstərir. Beləliklə, şəffaflıq və müştəri məmnuniyyəti yüksəlir. “İn American Postal Service”-nin layihəsində yüksək həcmli bağlamaların izlənməsi və ödəniş prosesinin rəqəmsallaşması üçün “Electronic Verification System” (eVS) kimi texnologiyalar tətbiq olunur ( https://facts.usps.com/innovation/ ).

“Smart post office”, “Internet of Things” (IoT)  tətbiqi real vaxt rejimində monitorinqə imkan yaradan  poçt infrastrukturudur. Poçt sistemləri indi  “son mil” (last-mile) logistikasından geniş istifadə edirlər. “Ünvan doğrulama sistemləri”, yəni poçt məhsulunun yerlərinin xəritə məlumatları ilə uyğunlaşdırılması tətbiq olunur ( https://www.bluecrestinc.com/blog/the-ai-revolution-the-future-of-postal-optimization-and-parcel-automation ).  Süni intellekt vasitəsilə logistika qərarlarının verilməsi, poçt ayırma və sortlama sistemlərinin sürətli maşınlar vasitəsilə istiqamətləndirilməsi də müasir poçt sisteminin özəlliklərindədir.  Belə sistemlər poçtun çatdırılma sürətini artırır, əməliyyat xərclərini azaldır və səhvlərin sayını minimuma endirir.

Elektron ticarət və kuryer xidmətlərinə inteqrasiya

Müasir poçt operatorları artan onlayn alış-veriş həcmi üzrə “fulfillment xidmətləri” təklif edirlər. Yəni, sifarişlərin toplanılması (pick-and-pack), malların qablaşdırılması, anbara vurulması və çatdırılması prosesləri kompleks şəkildə bir mərkəzdən həll edilir ( https://blog.locus.sh/postal-services-became-the-bedrock-of-modern-day-last-mile-deliveries/  ). Məşhur beynəlxalq kuryer şirkətləri (DHL, UPS, FedEx) bu sistemi uğurla tətbiq edirlər.

Çatdırılma üçün pilot layihələrdə dronlardan (unmanned aerial vehicles, UAVs) geniş istifadə olunmağa başlanılıb. Dronlar yüksək prioritetli bağlamaları az məsafələrdə sürətli çatdırmaq üçün istifadə oluna bilir ( https://en.wikipedia.org/wiki/Delivery_drone ).

Robot kuryerlər və “son mil” çatdırılma sistemləri (hibrid “insan + robot” və ya avtomatlaşdırılmış agent sistemləri) COVID-19 pandemiyası dövründə poçt işində insan əlaqəsini minimuma endirmə vasitəsi kimi aktuallaşıb.

Paketomatalar və “self-service” poçt kioskləri müştəriyə poçt göndərmə və qəbul etmə prosesini daha çevik, fiziki şöbə olmadan həyata keçirməyə imkan yaradır. “Ağıllı poçt ofisi” konsepsiyasında bu terminallar IoT, real vaxt bildirişləri, avtomatik xətt optimallaşdırması və analitika ilə işlənilir.

Dünyada ən yaxşı modellər: DHL Group (Almaniya) nümunəsi

Müasir poçt sistemi konsepsiyasının uğurlu tətbiqi bir çox ölkədə müşahidə olunur. Ümumdünya Poçt İttifaqı “reliability” (etibarlılıq), “reach” (şəbəkə əhatə dairəsi), “relevance” (xidmətlərin müasirliyə uyğunluğu) və “resilience” (dayanıqlılıq) göstəricilərinə əsaslanaraq poçt operatorlarını qiymətləndirir.

2020-ci ildə keçirilən UPU reytinqinə görə İsveçrənin poçt xidməti birinci yerdə qərarlaşıb. Yaponiya beşinci, Birləşmiş Krallıq və ABŞ müvafiq olaraq yeddinci və səkkizinci yerlərdədir ( https://www.weforum.org/stories/2020/10/worlds-best-postal-services-global-public/ ).

Deutsche Post DHL Group Avropa və dünya səviyyəsində poçt-loqistika və ekspress çatdırılma sahəsində əsas oyunçulardan biridir. Onlar yüksək avtomatlaşdırılmış sortlama sistemləri, qlobal “last-mile” şəbəkələri və ekspress logistika xidmətləri ilə fərqlənirlər. DHL e-ticarət çatdırılmasında sürətli marşrutlar və beynəlxalq “fulfillment” xidmətləri ilə əməkdaşlıq etməklə, poçt operatorlarının müasir logistik platformalara çevrilməsinə yaxşı nümunədir.

ABŞ-nin Postal Xidməti (USPS) “modernization” layihələri çərçivəsində süni intellektə əsaslanan marşrut optimallaşdırma, yeni texnoloji sortlama mərkəzləri və elektrikli nəqliyyat vasitələri kimi yeniliklərə keçid edərək, ənənəvi poçt operatorundan müasir “omni-channel” logistika şəbəkəsinə çevrilməkdədir.

Azərbaycanın poçt sistemi modernləşmə kontekstində

“Azərpoçt” MMC-nin İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin müdiri Afaq İbrahimova bizimlə müsahibəsində qeyd etdi ki, “Azərpoçt” MMC-nin yaranma tarixi 19-cu əsrin əvvəllərinə qədər uzanır. “1818-ci ildə Gəncə şəhərində ilk poçt kontoru açılıb. 1826-cı ildə Bakıda, 1828-ci il martın 12-də isə Naxçıvanda poçt ekspedisiyası təşkil edilib. İki əsrdən çox fəaliyyət göstərən milli poçt operatoru klassik poçt xidmətləri ilə yola başlasa da, indi yeni, rəqəmsal və əlavə xidmətlərlə zənginləşib”, – deyə o bildirib.

Ölkəmizdə poçt sistemi əvvəllər Sovet dövründən qalan infrastrukturla məktub, bağlama və teleqramların çatdırılması üzərində fəaliyyət qurub. Amma son onillikdə vəziyyət tamamilə dəyişib. Ümumdünya Poçt İttifaqı qeyd edir ki, müasir poçt sistemini həyata keçirmək və rəqabət qabiliyyətini təmin etmək istəyən ölkələr dron, robot kuryer və paketomatlar istiqamətinə diqqət yetirməlidir. Bu fonda Azərbaycan poçt xidmətlərinin modernləşdirilməsi üçün genişmiqyaslı islahatlar aparılıb. Rəqəmsal xidmətlər, elektron ticarət və maliyyə əməliyyatları tətbiq edilib.

2010-cu ildən Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin (hazırda Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi) poçt sektorunda islahatları ilə həm infrastruktur yeniləndi, ib, həm də xidmət çeşidi genişləndirilib.

Milli poçt operatoru – “Azərpoçt” MMC 1700-dən çox şöbə, ənənəvi poçt xidmətləri, maliyyə və ödəniş xidmətləri ilə ölkənin ən geniş poçt şəbəkəsidir. Vətəndaşlar kommunal ödənişlərin qəbulu, bank əməliyyatları və pul köçürmələri, həmçinin poçt şöbələri vasitəsilə “ASAN ödəniş”, dövlət rüsumları və vergilərin ödənişi kimi xidmətlərdən yararlana bilirlər. “Azərpoçt” həm də rəqəmsal imza və elektron sənəd dövriyyəsi xidmətlərinin daşınmasında iştirak edir.

A.İbrahimova qeyd edib ki, “Azərpoçt” 2010-cu ildən Azərbaycan Mərkəzi Bankının razılığı ilə beynəlxalq ödəniş sistemləri olan “SWIFT”ə, 2011-ci ildən “MasterCard” ödəniş sisteminə, 2022-ci ildən “VİSA” ödəniş sisteminə, ölkə daxilində isə Xırda Ödənişlər üzrə Hesablaşma Klirinq Sisteminə (XÖHKS), Real Vaxt Rejimində Hesablaşmalar Sisteminə (AZIPS), Hökumət Ödəniş Portalına (HÖP) və digər ödəniş sistemlərinə qoşularaq onların imkanlarından istifadə edir.

Azərbaycan pilotsuz uçuş aparatlarının tətbiqi ilə kənd və dağlıq ərazilərə bağlama çatdırılmasını sınaqdan keçirmək niyyətindədir. Həmçinin, “Smart box” poçt qutuları vasitəsilə müştərilər günün istənilən vaxtında poçt göndərişlərini qəbul edə biləcəklər.

Azərbaycanın tranzit ölkə kimi coğrafi mövqeyi milli poçt sistemini beynəlxalq e-ticarət şəbəkəsində mühüm seqmentə çevirir. “Azərpoçt” beynəlxalq poçt daşıyıcıları (UPU – Universal Postal Union, EMS və s.) ilə əməkdaşlıq edir. “Azexport.az” və “Made in Azerbaijan” brendi çərçivəsində yerli məhsulların xarici bazarlara çatdırılmasında poçt sistemindən də  istifadə edilir.

Müasir texnologiyaların tətbiqi

“Azərpoçt” sistemində poçt bağlamalarının onlayn izlənməsi (track & trace) sistemi fəaliyyət göstərir. Bununla əməliyyatlar daha sürətli aparılır. Bir sıra regionlarda paketomatalar (self-service poçt terminalları) istifadəyə verilməkdədir.

A.İbrahimova vurğulayıb ki, müasir poçtun müştərisi indi “Azərpoçt” vasitəsilə onlayn şəkildə məhsul sifariş verir və onu istədiyi formada təhvil alır: “Postcargo” vasitəsilə Türkiyədən, Amerika Birləşmiş Ştatlarından, İspaniyadan, Almaniyadan onlayn qaydada alınan məhsullar Bakıda onlayn təhvil-təslim (PUDO) məntəqələrindən, eləcə də 24/7 rejimində, avtomatlaşdırılmış şəkildə fəaliyyət göstərən “Postamat” rəqəmsal qutularından təhvil alına bilər. Bir sözlə, Azərpoçt müştərisinin elektron ticarətə olan tələbatını tam şəkildə ödəyir”.

Azərbaycanın poçt sektoru son illərdə Universal Postal Union (UPU) tərəfindən aparılan qiymətləndirmələrdə mövqeyini yaxşılaşdırıb. UPU-nun 2022-ci il hesabatına görə, ölkə poçt sisteminin inkişaf göstəriciləri üzrə MDB regionunda ilk beşlikdə qərarlaşıb.

A.İbrahimova poçt operatorunun göstərdiyi xidmətlərin keyfiyyətini ölçmək üçün 2023-cü ildən başlayaraq müştəri məmnuniyyəti sorğusu keçirdiyini deyib: “xidmət keyfiyyətinin artırılması üçün regionlara da diqqət ayrılır. 2024-cü ildə həm region, həm də paytaxtda keçirilən NPS (Net Promoter Score) sorğusunda 56,7%-lik müştəri loyallığı 2023-cü illə müqayisədə 1.5% artım deməkdir. Yəni poçt xidmətlərində istifadə məmnuniyyəti 8,9%-dan 9,3%-ə, maliyyə xidmətlərində isə 8,7%-dən 9,5%-ə yüksəlib”, – deyə o yekunlaşdırıb.

Yazı “Azərpoçt” MMC-nin Mətbuat Şurası ilə birgə keçirdiyi “Müasir dünyada və Azərbaycanda ənənəvi poçtun transformasiyası” mövzusunda müsabiqəyə təqdim olunur

Nəsimi Ələsgərli