“Uşaq hüquqlarının müdafiəsi Ombudsmanın əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biridir” – Səbinə Əliyeva ilə ÖZƏL MÜSAHİBƏ

“Uşaqların hüquqlarının müdafiəsi və təbliği Ombudsmanın fəaliyyətində əsas istiqamətlərdən biridir”.

Bunu Yenicag.az-a müsahibəsində Azərbaycanın İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman) Səbinə Əliyeva deyib.

Ombudsmanın müsahibəsini təqdim edirik:

– Hazırda gündəmdə olan məsələlərdən biri Ombudsmanın, o cümlədən uşaqları da əhatə edən, əlilliyi olan şəxslərin hüquqlarının müdafiəsi və təmin edilməsi sahəsindəki fəaliyyətidir. Bu barədə ətraflı məlumat verməyinizi xahiş edirik.

– Əlilliyi olan şəxslərin hüquqlarının qorunması sahəsi müasir dövrün qlobal hüquq müdafiə gündəliyində ən vacib sahələrdən biri olmuşdur. Əlilliyi olan insanların hüquq və azadlıqlarının qorunması Ombudsmanın fəaliyyətinin prioritet sahələrindən birini təşkil edir və bu sahədə Ombudsman geniş səlahiyyətlərə malikdir.

Əlillərin hüquqları haqqında BMT Konvensiyasının 33.2 maddəsinə əsasən, iştirakçı dövlətlər əlillərin hüquqlarının həyata keçirilməsində irəliləyişləri izləmək üçün müstəqil monitorinq mexanizmləri yaratmalı və saxlamağa borcludurlar. Bu funksiyalar adətən milli hüquq müdafiə qurumlarına və Ombudsman institutlarına tapşırılır ki, onlar da “Parisdəki prinsiplər”ə uyğun fəaliyyət göstərirlər.

Son illər, bu sahədə hüquqi və institusional mexanizmlərin təkmilləşdirilməsi nəticəsində, 2023-cü il iyunun 9-da “Azərbaycan Respublikası İnsan Hüquqları üzrə Ombudsman haqqında Konstitusiya Qanununda” edilən dəyişikliklərlə Ombudsmanın fəaliyyətinin sahəsi genişlənmişdir. Bu dəyişikliklər əlillərin hüquqlarının həyata keçirilməsini izləyən müstəqil monitorinq mexanizminin funksiyalarını həyata keçirmək və “Əlillər haqqında Konvensiya”, “Uşaq Hüquqları Konvensiyası” və bərabərlik hüququnu təmin etmək səlahiyyətlərini Ombudsmana vermişdir.

Bu kontekstdə, xüsusi monitorinq qruplarının yaradılması əlillərin hüquqlarının sistemli şəkildə qorunması, pozuntuların sənədləşdirilməsi və hüquqi və praktik təkliflərin hazırlanması baxımından vacib bir vasitədir. Konstitusiya Qanununa əlavə edilmiş 13-3-cü maddəyə əsasən, Ombudsman aparatında müstəqil monitorinq mexanizminin funksiyalarını həyata keçirən xüsusi monitorinq qrupları yaradılmış və onların Nizamnaməsi təsdiq edilmişdir.

Ombudsmanın həyata keçirdiyi monitorinqlər və ziyarətlər, əlillərin hüquqlarının təmin edilməsi məsələlərini araşdırmışdır. Bu monitorinqlər sırasında əlillərin saxlanıldığı müəssisələrdə onların hüquqlarının təmin edilməsi, müraciətlərinin alınması, saxlanma şəraiti, tibbi yardımın təşkili, hüquqi yardım imkanı və digər əsas hüquqların təmin edilməsi məsələləri araşdırılmış, aşkar edilən pozuntuların aradan qaldırılması üçün müvafiq tədbirlər görülmüşdür.

Monitorinq nəticəsində dövlət qurumları tərəfindən mühüm islahatlar həyata keçirilmiş, müxtəlif xidmətlərin və obyektlərin fiziki və informasiya əlçatanlığı artırılmışdır. Əlillərə qarşı münasibətdə müsbət dəyişikliklər yaranmış və bu prosesdə məlumatlandırma və maarifləndirmə kampaniyaları mühüm rol oynamışdır. Eyni zamanda, vətəndaş cəmiyyəti institutları, KİV-lər, peşəkar ittifaqlar, vətəndaş təşəbbüsləri və yerli icra hakimiyyəti orqanları ilə əməkdaşlıq şəffaflığın və inklüzivliyin təmin edilməsinə yardımçı olur.

Monitorinq fəaliyyətinin nəticələri, aşkar edilmiş hüquq pozuntuları, təkliflər və tövsiyələr müvafiq dövlət qurumlarına, bələdiyyələrə və digər təsisatlarga çatdırılır, həmçinin mətbuat vasitəsilə ictimaiyyətə açıqlanır. Cəmiyyətə hesabatlılıq yalnız məlumatların açıqlanması ilə məhdudlaşmır, eyni zamanda təklif və tövsiyələrin həyata keçirilməsinin monitorinqi və təhlili ilə də əhatə olunur.

Bu sahədə əməkdaşlıq mühiti, xüsusilə vətəndaş cəmiyyəti institutları və müstəqil ekspertlərin prosesə cəlb edilməsi sayəsində daha da möhkəmlənmişdir. Bu mühüm amil həm hüquqi leqitimliyi, həm də cəmiyyətin monitorinq mexanizminə olan etibarını artırır.

Bərabər imkanların təmin olunması, inklüziv yanaşmanın tətbiqi və ayrı-seçkilik, stereotiplər və qəbuledilməz ifadələrin aradan qaldırılması məqsədilə Ombudsman müvafiq dövlət qurumlarına tövsiyələr vermiş və hüquqi maarifləndirmə tədbirlərini gücləndirmişdir.

Eyni zamanda, autizm spektri pozuntusu olan şəxslər üçün xüsusi dövlət proqramlarının hazırlanması, sosial reabilitasiya xidmətlərinin genişləndirilməsi və sosial işçi institutunun inkişafı təklif edilmişdir.

Əlilliyi olan şəxslərin sosial və nəqliyyat infrastrukturunun ehtiyaclarına uyğun şəkildə adaptasiyası, beynəlxalq standartlara uyğun yeni rampaların quraşdırılması və mövcud rampaların təkmilləşdirilməsi, piyada keçidləri və metro stansiyalarının əlillər üçün uyğunlaşdırılması kimi məsələlərə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Həmçinin, işıqforların xüsusi siqnalizasiya sistemləri ilə təchiz edilməsi və əlillərin cəmiyyət həyatına və xidmətlərdən istifadəyə inteqrasiyasının təmin edilməsi məqsədilə təkliflər irəli sürülmüşdür.

Sosial müdafiə və tibbi-sosial reabilitasiya xidmətlərinin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması məqsədilə dövlət proqramlarının qəbul edilməsi tövsiyə edilmişdir. Bu tədbirlər əlilliyi olan şəxslərin hüquqlarının daha effektiv qorunmasını təmin etmək üçün vacibdir.

Ombudsman tərəfindən əlilliyi olan şəxslərə tibbi xidmətlərə bərabər və vaxtında əlçatanlıq məsələləri də prioritet sahə kimi müəyyən edilmişdir. Dövlət qurumlarının fəaliyyəti monitorinq edilərək bu sahədəki normativ-hüquqi aktların adaptasiyası və şikayətlərin operativ araşdırılması həyata keçirilir.

Bundan əlavə, psixi sağlamlıq məsələləri Ombudsmanın fəaliyyətində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Psixi sağlamlıq və hüquqların qorunması mövzusunda işçi qrupunun yaradılması, psixi sağlamlıq sahəsində mütəxəssislər və vətəndaş cəmiyyəti institutlarının iştirakı ilə əməkdaşlıq təmin edilmişdir.

Əlilliyi olan şəxslərin hüquqlarının qorunması və hüquqi maarifləndirmənin artırılması məqsədilə ölkə üzrə müntəzəm maarifləndirici tədbirlər keçirilir. Ombudsman tərəfindən hər il 18 maydan 18 iyunadək “İnsan Hüquqları Ayı” və 20 oktyabr-20 noyabr tarixlərində “Uşaq Hüquqları Ayı” keçirilir, bu tədbirlər insan hüquqları və hüquqi maarifləndirmə sahəsində ictimaiyyətin məlumatlılığını artırmağı hədəfləyir.

Bu fəaliyyətlər çərçivəsində müxtəlif təhsil, sərgi, tədqiqatlar və müsabiqələr təşkil olunur. Ombudsman tərəfindən əlilliyi olan şəxslər üçün ayrı-ayrı qanunvericilik aktlarının qəbul edilməsi, xüsusi təhsil müəssisələrinin və reabilitasiya mərkəzlərinin şəbəkəsinin genişləndirilməsi, sosial işçi sahəsinin təkmilləşdirilməsi təklif edilmişdir.

İnklüziv təhsil sahəsində təkmilləşdirmələr, xüsusilə də xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqlar üçün təhsil proqramlarının inkişaf etdirilməsi və onların təhsil mühitinə inteqrasiyası üçün təkliflər verilib.

Bundan əlavə, Azərbaycan işarə dili dövlət dilindən istifadə edərək əlilliyi olan şəxslər üçün rəsmi ünsiyyət vasitəsi olaraq tanınmışdır.

Ombudsman saytında əlilliyi olan şəxslər üçün məlumatın əlçatanlığını təmin etmək məqsədilə “Əlçatanlıq Menyusu” yaradılmışdır.

– Ailə-məişət zorakılığının qarşısının alınması və onunla mübarizə sahəsində Ombudsman hansı fəaliyyətləri həyata keçirir?

– Ailə-məişət zorakılığı insan hüquqlarının ən geniş yayılmış və eyni zamanda gizli qalan pozuntularından biridir və bu hal heç bir siyasi, dini və ya mədəni ritorika ilə əsaslandırıla bilməz.

Azərbaycan Respublikası demək olar ki, bütün beynəlxalq insan hüquqları sənədlərinə qoşulduğuna görə, BMT-nin “Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında Konvensiyası”nın ratifikasiyası ölkənin qadınlara və uşaqlara qarşı ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması istiqamətində təxirəsalınmaz siyasət həyata keçirməsi üçün bir sıra öhdəliklər müəyyən etmişdir.

Ombudsman tərəfindən qanunvericiliyin hüquqi və gender ekspertizası aparılır, milli və beynəlxalq qurumlarla, vətəndaş cəmiyyəti ilə, həmçinin media strukturları ilə əməkdaşlıq gücləndirilir. Ölkənin ali təhsil müəssisələri ilə sıx əməkdaşlıq qurulmuşdur, mən özüm Bakı Dövlət Universitetində “Genderə giriş” fənnini tədris edirəm. Gender bərabərliyinin təbliği, erkən nikahların və məişət zorakılığının qarşısının alınması məqsədilə Ombudsman institutu tərəfindən eyniadlı mühazirə toplusu nəşr olunmuşdur.

Ailə-məişət zorakılığı ilə bağlı müraciətlər və şikayətlər Ombudsman Aparatında operativ şəkildə araşdırılır, aidiyyəti dövlət orqanlarına sorğular göndərilir və bu müraciətlərin təmin olunması üçün mümkün bütün tədbirlər görülür.

Belə ki, Azərbaycan Respublikasının “İnsan hüquqları üzrə müvəkkil (Ombudsman) haqqında” Konstitusiya Qanununun 14-cü maddəsinə uyğun olaraq, cari ilin fevral ayında 2024-cü il üzrə illik məruzə Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim edilmiş, mart ayında isə Milli Məclisdə dinlənilmişdir. Həmin məruzədə Ombudsmanın ötən il ərzində insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində həyata keçirdiyi fəaliyyət, habelə bir sıra aktual məsələlər üzrə təklif və tövsiyələr, o cümlədən məişət zorakılığının qarşısının alınması ilə bağlı tövsiyələr öz əksini tapmışdır.

Qeyd edilməlidir ki, Ombudsman tərəfindən təqdim edilmiş müvafiq təklif və tövsiyələr artıq aşağıdakı sənəd layihələrində öz əksini tapmışdır:

– “Məişət zorakılığının qarşısının alınması sahəsində monitorinq və əlaqələndirmə qruplarının fəaliyyəti Qaydası”,

– “Azərbaycan Respublikasında 2025–2029-cu illər üzrə məişət zorakılığı ilə mübarizəyə dair Milli Fəaliyyət Planı”,

– “2025–2027-ci illər üçün Gender bərabərliyinin təmin olunmasına dair Milli Fəaliyyət Planı” – bu sənədlər hal-hazırda təsdiqlənmə mərhələsindədir.

Bundan əlavə, “Uşaq hüquqları haqqında” yeni qanun layihəsinə, habelə “2026–2030-cu illər üçün Uşaqlarla bağlı Strategiyanın həyata keçirilməsinə dair Fəaliyyət Planı” layihəsinə dair rəy və təkliflər hazırlanaraq Ombudsmanın baxışına təqdim olunmuşdur.

Dövlət qurumları və vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları ilə əməkdaşlıq proqramları çərçivəsində Ombudsman institutu məişət zorakılığı ilə bağlı hüquq pozuntularına qarşı “sıfır tolerantlıq” mühitinin yaradılması üçün səylərini birləşdirir. Ailə zorakılığının qarşısının alınmasına dair kompleks yanaşmanın inkişaf etdirilməsi bu sahədə mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Bu kontekstdə akkreditasiyadan keçməyən qeyri-dövlət yardım mərkəzlərinin fəaliyyətinə nəzarət mexanizminin təkmilləşdirilməsi, aidiyyəti dövlət qurumlarının daha koordinasiyalı və operativ yanaşma nümayiş etdirməsi, ailə-məişət münaqişələrinin profilaktikasına dair mexanizmlərin gücləndirilməsi vacibdir.

– Ombudsman erkən nikahların qarşısının alınması və aradan qaldırılması istiqamətində hansı tədbirləri görür?

– Erkən yaşda nikahlar, eləcə də məcburi nikahlar insan hüquqlarının ciddi pozuntusudur və bu, bir çox mənfi və geridönməz nəticələrə səbəb olur. Qloballaşma proseslərinə və cəmiyyətin inkişafına baxmayaraq, erkən və məcburi nikahlar bütün dünyada hələ də ciddi problem olaraq qalır.

Bu istiqamətdə Ombudsman Aparatında daxil olan şikayətlər operativ şəkildə araşdırılır, onların həlli üçün zəruri tədbirlər görülür, media məkanında yayılan məlumatlar izlənilir. Xüsusilə qız uşaqlarının təhsildən yayınması, erkən nikahlara cəlb olunması, uşaqlara qarşı zorakılıq halları ailədə, cəmiyyətdə və təhsil müəssisələrində ciddi narahatlıq doğurur. Bu kimi halların qarşısının alınması üçün ailə və təhsil müəssisələri arasında qarşılıqlı əlaqə gücləndirilməli, müvafiq dövlət strukturlarının fəaliyyəti daha yaxşı koordinasiya olunmalı və qanunvericilik təkmilləşdirilməlidir.

Ombudsmanın illik məruzələrində erkən nikahlarla bağlı bir sıra təkliflər irəli sürülmüşdür. Bu təkliflər arasında Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsinin 10.2-ci maddəsinin ləğvi də yer almışdır. Həmin maddəyə əsasən, yetkinlik yaşına çatmayan şəxslər müəyyən səbəblər olduqda, nikah yaşının bir il azaldılması üçün icra hakimiyyəti orqanına müraciət edə bilirdilər.

Qeyd etmək vacibdir ki, Ombudsman tərəfindən verilmiş bu təkliflər artıq 28 iyun 2024-cü il tarixli 1198-VIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının “Ailə Məcəlləsinə, Cinayət Məcəlləsinə və İnzibati Xətalar Məcəlləsinə dəyişikliklər edilməsi haqqında” Qanununda öz əksini tapmışdır.

Bundan başqa, 2024-cü il üzrə məruzədə Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 181-ci maddəsi üzrə tətbiq olunan sanksiyaların sərtləşdirilməsi, 181.0.1, 181.0.2 və 181.0.3 bəndlərinin birləşdirilərək pozuntunun mahiyyətini əks etdirən vahid maddə şəklində verilməsi təklif olunmuşdur.

Uşaqların hüquqlarının müdafiəsi, onlara qarşı zorakılığın və erkən nikahların qarşısının alınması məqsədilə Ombudsman Aparatı və regional mərkəzlər tərəfindən mütəmadi olaraq maarifləndirici tədbirlər həyata keçirilir. Bu tədbirlər mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanları, vətəndaş cəmiyyəti institutları və media nümayəndələrinin iştirakı ilə baş tutur.

– Vətəndaşlar İnsan Hüquqları üzrə Ombudsmanla hansı üsullarla əlaqə saxlaya bilərlər və bunun onların problemlərinin həllinə təsiri nə qədər effektivdir?

– İnsan Hüquqları üzrə Ombudsmanın fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi və institusional potensialın genişləndirilməsi sahəsində həyata keçirilən islahatlar yeni struktur bölmələrinin yaradılmasına səbəb olmuşdur. Bu bölmələr müvafiq fəaliyyət sahələri üzrə məsuliyyət daşıyır.

Məlumat əldə etmə hüququnun qorunması, həmçinin veteranların, şəhid ailələrinin və miqrantların hüquqlarının, əlil şəxslərin, uşaqların hüquqlarının qorunması, bərabərlik hüququnun təmin edilməsi kimi sahələrdə Ombudsmanın aparatında müvafiq strukturlar yaradılmışdır. Bu, həmin islahatların açıq göstəricisidir.

Vətəndaşların Ombudsmana müraciətini asanlaşdırmaq məqsədilə Ombudsman aparatında 24 saat fəaliyyət göstərən ümumi çağrı mərkəzi yaradılmışdır. Bundan əlavə, Ombudsmana elektron müraciət və ərizələrin təqdim edilməsi üçün bütün şərait yaradılmışdır.

2024-cü ildə yalnız rəqəmsal kanallar vasitəsilə Ombudsmana daxil olan müraciətlərin sayı 12,404 təşkil etmişdir. Ombudsmanın sosial şəbəkə abunəçilərinin sayı 50,000-ə yaxınlaşmış, onun səhifələrinin gündəlik ortalama ziyarətləri isə 35,000-ə çatmışdır.

Ombudsmana daxil olan şikayət və müraciətlər, çağrı mərkəzi vasitəsilə operativ şəkildə nəzərdən keçirilir, müvafiq qaydada dövlət qurumlarına yönəldilir, aşkarlanan problemlərin aradan qaldırılması və insan hüquqlarının qorunması sahəsində təkliflər, düzəlişlər və dəyişikliklər irəli sürülür.

Daha da, çağrı mərkəzinə daxil olan müraciətlərin və şikayətlərin hər üç ayda bir detallı yekun analizi aparılır, onların sistemləşdirilməsi və izlənilməsi həyata keçirilir. Görülən işlərin nəticələri Ombudsmanın elektron platformalarında dərc olunur.

Eyni zamanda, Ombudsmanın fəaliyyətində uşaqların hüquqlarının qorunması və irəliləyişi ən əsas sahələrdən biri olduğu üçün vurğulayıram ki, uşaqların hüquq və maraqlarının qorunması, onların sağlam psixoloji mühitdə böyüməsi dövlətin, cəmiyyətin və hər bir fərdin birgə öhdəliyidir.

Uşaqların maraqlarına uyğun olmayan dərc edilən materiallar onların psixoloji inkişafına və təhlükəsizliyinə mənfi təsir göstərir, şəxsi həyatın toxunulmazlığı prinsipini pozur və uşaqların istismar olunma riskini artırır.

Bu baxımdan, uşaqlarla bağlı hər hansı bir materialın kütləvi informasiya vasitələri və ya sosial şəbəkələrdə yayılmasından əvvəl mümkün nəticələrin diqqətlə təhlil edilməsi, uşağın şəxsi və ailə həyatına, şərəf və ləyaqətinə hörmətin göstərilməsi vacibdir. Materialların məzmunu uşaqların hüquq və azadlıqlarına zidd olmamalı və onların qanuni maraqları ilə uyğun şəkildə istifadə olunmalıdır.

Bundan əlavə, uşaqlar üçün təhlükəsiz olan, onların hərtərəfli inkişafına və sosiallaşmasına dəstək verən informasiya məhsullarının yayılması üçün şərait yaradılması vacibdir.

Cəmilə Çebotaryeva

Məsimə Məmmədova