Ermənistandakı Azərbaycanın tarixi və mədəni irsi - Alban diplomat “Yeni Çağ”a yazdı

Sloveniyanın Lyubyana şəhərində yerləşən Beynəlxalq Yaxın Şərq və Balkan Araşdırmaları İnstitutu, xüsusilə Yaxın Şərq, Balkan yarımadası və digər mühüm regionlarda baş verən qlobal inkişafları müntəzəm təhlil etməsi ilə tanınır. Bu institutun mühüm töhfələrindən biri, Albaniya Respublikasının Azərbaycandakı keçmiş səfiri Gənci Muçayın müəllifi olduğu “Azərbaycanın  Ermənistandakı tarixi və mədəni irsi: Ermənistanın onu qorumaq və bərpa etmək öhdəliyi” adlı məqaləsidir. Bu məqalə, qonşu olmağa məhkum olan iki xalq arasında barışıq yolunu araşdırır.

● Gənci Muçaj
Albaniya Respublikasının Azərbaycan Respublikasındakı sabiq Səfiri

Ermənistandakı Azərbaycanın tarixi və mədəni irsi: Ermənistanın onu qorumaq və bərpa etmək öhdəliyi

Azərbaycan Respublikasının Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzi (BMTM) və Azərbaycan Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (ABİA) məni Azərbaycana dəvət edəndə bu dəvətin qonşuluğa məhkum olan iki xalq arasında barışıq üçün vacib və ədalətli olduğuna inandığım məsələlər haqqında fikirlərimi bölüşmək fürsəti olduğuna dair heç bir şübhəm yox idi.

Bu məqalədə təqdim edəcəyim müşahidələr və nəticələr yalnız iki həftəlik geniş səfərim, çoxsaylı subyektlərlə müsahibələrim və bir neçə obyektə etdiyim səfərlərimdən yox, həm də 2016-2023-cüillərdə Azərbaycanın Respublikasında Albaniya Respublikasının səfiri kimi xidmət etdiyim dövrdə bölgəyə olan uzunmüddətli marağımdan irəli gəlir.

Müasir Azərbaycanın qısa tarixi (red: Tarixi cəhətdən Qafqaz Albaniyası kimi də tanınır)

Şərqi Avropa və Qərbi Asiyanın kəsişməsində yerləşən Azərbaycan, coğrafiyası və mədəni müxtəlifliyi ilə formalaşmış zəngin tarixə malikdir. Bu region minilliklər boyunca region ticarət, işğal və mədəni mübadilə mərkəzi olmuşdur. Müasir Azərbaycan tarixi 28 may 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) yaradılması ilə başlayır. AXC müsəlman şərqində ilk dünyəvi demokratik respublika olmuş, ümumi seçki hüququ və irəliləyişə yönəlmişkonstitusiya təqdim etmişdir. Lakin AXC yalnız 23 ay yaşadı və 1920-ci ildə Sovet İttifaqına birləşdirildi.

SSRİ-nin bir hissəsi kimi Azərbaycan əhəmiyyətli sənayeləşmə və modernləşmə mərhələsindən keçərək neft istehsalı sahəsində mühüm mərkəzə çevrildi. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Bakıda geniş neft və qaz ehtiyatlarının kəşfi regionu qlobal enerji maraqları üçün əsas mərkəzə çevirdi. Sovet dövründə Azərbaycan mədəni və təhsil sahəsində inkişafa nail olsada, milli kimlik və siyasi muxtariyyət üzərində ciddi məhdudiyyətlərə məruz qaldı.

SSRİ-nin 1991-ci ildə dağılması və milli hərəkatların güclənməsi ilə Azərbaycan  30 Avqust 1991-ci ildə müstəqilliyini elan etdi. Lakin 1988-1989-cu illərdə azərbaycanlılar Ermənistanın tarixi torpaqlarından sistemli etnik təmizləmə kampaniyası çərçivəsində zorla köçürülmüşdülər. Bu faktdır ki, 1989-cu ilin sonuna qədər Ermənistanda bir nəfər də azərbaycanlı qalmamışdı.

Müstəqilliyin ilk illəri iqtisadi problemlər və 1988-ci ildən başlayan Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsi ilə müşayiət olundu. Bu münaqişə Azərbaycanın əhəmiyyətli ərazi itkilərinə səbəb oldu. 1994-cü ildə əldə edilən atəşkəs Ermənistanın Azərbaycanın DağlıqQarabağ regionu və ətraf yeddi rayonu işğalda saxlaması ilə nəticələndi və 26 il davam edəcək “dondurulmuş münaqişə” vəziyyəti yaratdı.

1993-cü ildə prezident seçilən Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycan nisbətən sabitlik əldə etdi. Prezident Əliyev xüsusilə enerji sektoruna xarici investisiyaların cəlb olunması məqsədilə ciddiislahatlar həyata keçirdi. 1994-cü ildə imzalanmış “Əsrin müqaviləsi” Azərbaycanın Xəzər dənizindəki neft yataqlarının işlənməsi üçün böyük beynəlxalq neft şirkətlərini cəlb etdi və ölkəni qlobal enerji bazarlarında mühüm oyunçulardan birinə çevirdi.

2003-cü ildən etibarən Heydər Əliyevin oğlu Prezident İlham Əliyev Azərbaycanın iqtisadiyyatını, xüsusilə neft və qaz ixracı hesabına inkişaf etdirməyə davam etdi. 2020-ci ildə Azərbaycan İkinci Qarabağ Müharibəsində parlaq qələbə qazanaraq 1990-cı illərdə itirilmiş ərazilərin böyük hissəsini işğaldan azad etdi. Münaqişə Rusiya vasitəçiliyi ilə əldə edilən atəşkəslə həll olundu və regional dinamikalar yenidən formalaşdı.

2023-cü il sentyabrın 20-də Azərbaycan Qarabağ iqtisadi rayonunda qanunsuz erməni silahlı qruplarına qarşı yerli antiterror tədbirləri həyata keçirdi. Bu əməliyyatın məqsədi ölkənin suverenliyini bərpa etmək və bölgədə sabitliyi təmin etmək idi.

Bu gün Azərbaycan sürətlə inkişaf edən ölkə kimiiqtisadi modernləşmə, geosiyasi çağırışlar və milli kimliyini gücləndirmək istiqamətində səyləri arasında tarazlıq qurmağa çalışır. Lakin uzunmüddətli sülh üçün əsas problem və vacib şərt “Ermənistanda Azərbaycan tarixi və mədəni irsinin qorunması, mühafizəsi və bərpası” olaraq qalır.

“AIR” Mərkəzinin 2021-ci ildə dərc etdiyi hesabatına (https://aircenter.az/uploads/files/Cultural%20Appropriation.pdf) əsasən, tarixi və mədəni irs abidələrinin inventarlaşdırılması nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Birinci Qarabağ Müharibəsindən (1988-1994) əvvəl Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində 706 tarixi və mədəni abidə mövcud idi: bunlardan 11-i qlobal əhəmiyyətli (6-sı memarlıq, 5-i arxeoloji), 240-ı dövlət əhəmiyyətli (119-u memarlıq, 121-i arxeoloji) və 455-i yerli əhəmiyyətli (393-ü memarlıq, 22-si arxeoloji, 23-ü parklar və xatirə abidələri, 17-si dekorativ sənət nümunələri) idi.

Lakin Ermənistanın Qarabağı və ətraf rayonlarını işğalı nəticəsində 22 muzey, 100,000-dən çox eksponat, 927 kitabxana (4.6 milyon kitab), 85 musiqi məktəbi, 4 teatr, 2 konsert zalı, 4 incəsənət qalereyası və 808 istirahət mərkəzi dağıdılıb. Bununla yanaşı, Ermənistanla sərhəddə yerləşən Qazaxın yeddi rayonu və Naxçıvanın Kərki kəndi də eyni taleyi yaşayıb. Ehtimal edilir ki, İkinci Qarabağ Müharibəsi nəticəsində Azərbaycana qaytarılmış yeni azad edilmiş ərazilərdə 400-dən çox abidə məhv edilib.

Keçmişdə işğal olunmuş ərazilərdə Azərbaycan irsinin onilliklər boyu məhv edilməsi və təhqir edilməsinin yanaşı, erməni işğalçı qüvvələrinin məqsədyönlü siyasəti çərçivəsində bu torpaqlarda Azərbaycan mədəniyyətinin mənimsənilməsi də baş verib. Azərbaycan irsinin mənimsənilməsi yalnız keçmiş işğal olunmuş ərazilərdə yox, həm də müasir Ermənistan ərazisində müşahidə olunur. Hazırda burada azərbaycanlı yaşamır, çünki 1988-1989-cu illərdə 250,000 azərbaycanlı məcburi şəkildə deportasiya edilib.

2020-ci ilin 27 sentyabr – 10 noyabr tarixləri arasında Azərbaycan tərəfindən həyata keçirilən əks-hücum əməliyyatları zamanı erməni tərəfinin Azərbaycanın guya erməni kilsələrini qəsdən hədəf alması ilə bağlı ittihamları beynəlxalq mətbuatda geniş yer alırdı. Bu məqalələrə istinad edən bir neçə ölkə azad edilmiş ərazilərdə xristian mədəni abidələrinin qorunması və mühafizəsi ilə bağlı narahatlığını ifadə etmişdi. HəttaUNESCO da xristian abidələrinin məhv edilməsi ehtimalı ilə bağlı narahatlığını bildirmişdi.

Onu da qeyd edək ki, bu müddət ərzində Ermənistanın işğalı illərində Azərbaycan tərəfindən UNESCO-ya edilən təkrar çağırışlar cavabsız qalmışdı. Azərbaycanın sərhədlərindən kənarda dini bərpa layihələrinə verdiyi töhfələr də Qərb mətbuatıtərəfindən tez-tez gözardı edilir. Bunlara Vatikan katakombalarının, Fransadakı romanesk kilsələrin və Strasburq Katedralının vitraj pəncərələrinin bərpası daxildir. Bundan əlavə, Azərbaycanın paytaxtının mərkəzində yerləşən Erməni Kilsəsinin bərpası və qorunması da xüsusi qeyd olunmalıdır. Bakıda Katolik Kilsəsi hökumət tərəfindən bağışlanan torpaq üzərində tikilmiş, köhnə sinaqoqlar bərpa edilərək yenidən fəaliyyətə başlamış, həmçinin yeni yəhudi məktəbləri inşa edilmişdir.

Yüzlərlə səhifəlik hesabatları və tarixi salnamələri oxuyarkən, bütün bunların necə baş verdiyini daha dərindən anlamaq mümkündür. Bu tədqiqat işinin məqsədi Azərbaycanın və ümumiyyətlə hansısaölkənin tarixi və mədəni irsinin əhəmiyyətinə işıq salmaqdır, çünki bu irs millətin varlığının ruhunu əks etdirir.

Son illərdə Ermənistanda Azərbaycan mədəni irsinin qorunması Ermənistan-Azərbaycan barışığı kontekstində mühüm məsələyə çevrilmişdir. Mədəni irs yerləri, dini abidələr, qəbiristanlıqlar, xatirə abidələri və tarixi artefaktlar bölgənin ortaq tarixinin və millikimliyin güclü simvolları rolunda çıxış edir.

Ermənistanda Azərbaycan irsinin qorunması, mühafizəsi və bərpası iki millət arasında etimadın qurulmasına və davamlı sülhün təmin olunmasına kömək edə bilər. Bu, həm xoş niyyəti göstərən jest, həm də tarixi yaraların sağalması istiqamətində mühüm bir addım hesab oluna bilər.

Mədəni irsin sülh quruculuğunda rolu necə qiymətləndirilməlidir?
 

Mədəni irs yerləri icmalar üçün dərin mənəvi əhəmiyyət daşıyan simvollardır. Belə yerlərin məhv edilməsi və ya buna qarşı laqeyd yanaşmamədəniyyətin silinməsinə səbəb ola bilər ki, bu da narazılıqları daha da dərinləşdirərək barışığın qarşısını alır. Əksinə, bu yerlərin tanınması və qorunması hörmət və anlayışı təşviq edir, davamlı sülhün təməlini möhkəmləndirir. Azərbaycan üçün mədəni irsinin Ermənistanda qorunduğunu görmək, onların tarixlərinə və regiondakı mövcudluğuna hörmət göstərilməsi deməkdir. Bu, həm də yaraların sağalması və qarşılıqlı tanınma yolunda vacib bir addımdır.

Ermənistandakı Azərbaycan Mədəni İrs Nümunələri və Dağıntıların və ya Laqeydliyin Nümunələri:

Mədəni Əhəmiyyətli Abidələrin Dağıdılması:

Ermənistandakı bir çox Azərbaycan mədəni irsini təmsil edən abidələr illər ərzində ya qəsdən məhv edilmiş, ya da laqeyd qalmışdır. Bu hadisələr mədəni irsin qorunması və bərpası üçün təcili tədbirlərin görülməsinin vacibliyini xatırladan güclü nümunələrdir.

Qəbirlər və Məscidlər:

Ermənistandakı bəzi məscidlərin və qəbiristanlıqların dağıdılması bu abidələrin mədəni və dini əhəmiyyətini azaltmağa yönəlmiş siyasəti nümayiş etdirir.

Ortaq İrsin Simvolik İtkiləri:

Bölgədəki bəzi tarixi məkanlar, o cümlədən orta əsrlərə aid olan memarlıq nümunələri, həm Azərbaycan, həm də bölgənin mədəni müxtəlifliyi üçün vacib idi, lakin onların qorunmaması, ciddi tarixi və mədəni itkilərə səbəb olmuşdur.

İrəvan şəhərindəki “Göy Məscid”: “Göy Məscid”1760-1770-ci illər arasında İrəvan xanlığının hakimi Hüseynəli xanın göstərişi ilə inşa edilmiş və Azərbaycanın İrəvanda qalan azsaylı məscidlərindən biri olmuşdur. Bu məscid İrəvanın azərbaycanlı icması üçün xüsusi əhəmiyyətə malik idi və dini-mədəni birgəyaşayışın tarixi dövrünü təmsil edirdi. Məscid bərpa olunsa da, hazırda Azərbaycan irsi kimi deyil, Fars irsinin abidəsi kimi təqdim edilir.

Bu “yenidən markalaşdırma” mübahisəlidir, çünki məscidin Azərbaycanla bağlılığını azaldır və abidələrinetiketlənməsi və təfsir edildiyi ilə bağlı suallar doğurur. Azərbaycanın tarixi və mədəni irsi ilə sıx bağlı olan belə məkanların başqa mədəniyyətlərə aid göstərilməsi, Azərbaycan icmasının regiondakı tarixi varlığını və irsinin əhəmiyyətini gözdən salır. Bu məsələ mədəni irsin obyektiv və ədalətli tanınması ilə bağlı daha geniş müzakirələrə səbəb olur.

Ağkilisa Məscidi, XIX əsrin sonlarında inşa edilmiş və tarixi cəhətdən Ermənistandakı azərbaycanlılar üçün böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Vayots Dzor (əvvəlki adı Göyçə) bölgəsində olan ərazidə yerləşən bu məscid, dini və mədəni irsin vacib hissəsi olmuşdur.

İllər ərzində məscid baxımsız vəziyyətdə qalmış, onun strukturunda zədələr və dağılma halları müşahidə olunmuşdur. Bərpa və saxlanma işləri olmadan məscid tamamilə çökmə riski ilə üz-üzədir.

Laqeyd münasibətin davam etməsi, azərbaycanlılar arasında onların Ermənistandakı tarixi mövcudluğunun simvolik şəkildə silinməsi ilə bağlı ciddi narahatlıqlara səbəb olur. Bu vəziyyət mədəni irsin qorunmasının vacibliyini bir daha gündəmə gətirir və hər iki tərəf arasında qarşılıqlı hörmətin təmin olunması üçün zərurəti vurğulayır.

Abbas Mirzə və ya Sərdar Məscidi: İrəvan qalasındakı Sərdar sarayının yaxınlığında yerləşən Abbas Mirzə Məscidi, fərqli dövrlərdə səyyahların və tədqiqatçıların əsərlərində qeyd olunmuşdur. Aparılan araşdırmalar göstərir ki, müxtəlif adlarla təqdim edilməsinə baxmayaraq, əslində bu məscid eyni tikilidir. Son tədqiqatlar və rəsmi sənədlərdə məscid Sərdar Məscidi kimi qeyd olunur və o dövrün unikal memarlıq abidəsi hesab edilir. Bu, məscidin müxtəlif dövrlərdə müxtəlif adlarla adlandırıldığını göstərir.

İrəvan qalasının Çar Rusiyası tərəfindən işğalı dövrünə aid bəzi sənədlərdə məscid Abbas Mirzə Məscidi kimi xatırlanır. Görünür, bu ad məscidin XIX əsrin əvvəllərində taxtın varisi Abbas Mirzənin şərəfinə yenidən qurulması ilə əlaqəlidir. Lakin İrəvandakı digər Azərbaycan mədəni abidələri kimi, Abbas Mirzə Məscidi də tədricən ermənilər tərəfindən məhv edilmişdir.

1864-cü ildə İrəvan qalasının Rusiya qoşunları tərəfindən hərbi istehkam kimi istifadəsinə son qoyulduqdan sonra, qalada yerləşən tarixi və memarlıq abidələri, o cümlədən Sərdar və ya Abbas Mirzə Məscidi ciddi dağıntılara məruz qaldı. XX əsrin əvvəllərində Türkiyədən gələn erməni qaçqınları Sərdar Məscidinə yerləşdirildi. Sovet Ermənistanı dövründə Sərdar Məscidi tədricən söküldü və yaxın dövrlərə qədər məsciddən yalnız 2-3 metr hündürlüyündə bir divar qalırdı.

2007-ci ildə Ermənistan hökuməti məscidin qalan görünən hissəsini Avropa Şurasına “qorunan tarixi abidələr” siyahısında təqdim etdi. Bununla belə, 2014-cü ilin noyabr ayının ortalarında erməni vandalları Sərdar Məscidinin “qorunan” divarını tamamilə məhv etdilər.

Tarixi Abidələrin və Yazıların Vandalizmi:

Ermənistanda Azərbaycan mədəni irsinə aid abidələr və qədim yazılar də vandalizmə məruz qalmışdır. Məscidlərdə və abidələrdə Azərbaycan irsinə istinad edən yazılar, çox vaxt məhv edilmiş və ya dəyişdirilmişdir. Bu, Azərbaycan tarixi bağlantısının zəiflədilməsinə xidmət edir. Bu cür hərəkətlər mədəni irsin silinməsi hissini gücləndirir və barışıq prosesini daha çətinləşdirir, çünki onlar Azərbaycan kimliyi üçün vacib olan mədəni simvollara hörmətsizliyi ifadə edir.

Yuxarıda qeyd olunanlara əlavə olaraq, millətin ruhunun vacib bir elementi olan çoxsaylı tarixi yerlərin vəziyyəti ciddi şəkildə nəzərə alınmalıdır.

Mədəni və Tarixi İrsin Apokaliptik Ölçüdə Məhvi:

Azərbaycanın mədəni və tarixi irsinin məhv edilməsinin apokaliptik miqyası haqqında məlumat verərkən, oxucuların diqqətinə əvvəlki hissələrdə təqdim edilən inventar siyahısından yalnız bir neçəsini qeyd etmək kifayətdir. Bunların arasında ən diqqətəlayiq nümunələrdən biri daş qəbirlərin məhv edilməsidir. Bu, yalnız canlılara deyil, hətta ölülərə belə dinclik verilmədiyini göstərən ciddi təcavüz aktıdır.

Bu vandalizm aktları, yalnız tarixi abidələrin və yazıların məhvi deyil, həm də bir xalqın tarixi yaddaşının və mədəni irsinin silinməsinə yönəlmiş məqsədli bir siyasət kimi qəbul edilməlidir. Bunun nəticəsində, bu irsin tanınması və qorunması ilə bağlı beynəlxalq səviyyədə daha çox tədbir görülməsi vacibdir.

Ağdam Cümə Məscidi

Əhəmiyyəti: XIX əsrdə inşa edilmiş Ağdam Cümə Məscidi Qarabağ bölgəsində İslam memarlığının və Azərbaycan mədəni irsinin görkəmli nümunəsidir. Bu məscid Ağdamın əsas məscidlərindən biri olmuş, dini yığıncaqlar və icma həyatı üçün mərkəz kimi xidmət etmişdir.

Vəziyyəti:Ermənistanın Ağdam üzərində nəzarət etdiyi illərdə (1990-cı illərin əvvəllərindən 2020-ci ilə qədər), məscidin ciddi baxımsız vəziyyətə düşdüyü bildirilmişdir. Azərbaycan mənbələri iddia edir ki, məscid təhqir edilmiş və heyvanların saxlanılması üçün istifadə edilmişdir. Bu, mədəni hörmətsizliyin simvolu kimi qəbul edilir və Azərbaycan xalqı arasında ciddi narazılıqlara səbəb olmuşdur.

Hazırkı Durum: İndi məscid gözəl şəkildə bərpa edilmişdir və Azərbaycanın tarixi və dini irsinin yenidən canlanmış bir simvolu kimi xidmət edir. Bu bərpa işi yalnız mədəni abidənin qorunması deyil, həm də Azərbaycan xalqının irsinin tanınması və hörmətinin bərpası baxımından mühüm addımdır.

Qarğabazar Karvansarayı (Füzuli Rayonu)

Əhəmiyyəti: XVII əsrdə inşa edilmiş Qarğabazar Karvansarayı Azərbaycanın tarixi İpək Yolu şəbəkəsinin mühüm hissəsi olmuşdur. Karvansaraylar səyyahlar və tacirlər üçün dayanacaq yeri kimi xidmət etmiş, regional ticarət və mədəni mübadilə dövrünün simvolu kimi tarixdə mühüm rol oynamışdır.

Vəziyyəti:Ermənistanın nəzarəti altında olduğu dövrdə karvansarayın baxımsız qaldığı və ya zədələndiyi bildirilir. Azərbaycan rəsmiləri və tarixçiləri onun saxlanılmadığını və qorunmadığını qeyd edirlər. Hazırda Qarğabazar Karvansarayı, Azərbaycanın azad edilmiş ərazilərdə mədəni irsi canlandırmaq üçün həyata keçirdiyi geniş bərpa səylərinin bir hissəsi kimi yenidən bərpa edilir.

Hacı Abbas Məscidi (Şuşa)

Əhəmiyyəti:Tez-tez “Azərbaycanın Mədəniyyət Paytaxtı” adlandırılan Şuşa, Azərbaycan irsi ilə dərin tarixi və mədəni əlaqələrə malikdir. XIX əsrdə inşa edilmiş Hacı Abbas Məscidi, Azərbaycan dini memarlığının mühüm nümunələrindən biri kimi qiymətləndirilir.

Vəziyyəti: Mənbələrə görə, Hacı Abbas Məscidi və Şuşadakı digər mədəni irs yerləri qismən məhv edilmiş və təhqir olunmuşdur. Şuşa Azərbaycanın mədəniyyəti və kimliyinin mərkəzi olmuşdur və bu məscidlərin vəziyyəti Azərbaycan irsinə qarşı hörmətsizlik kimi qəbul edilmişdir. Hazırda bu abidələr Azərbaycanın bərpa proqramlarının diqqət mərkəzindədir və onların əvvəlki əzəməti bərpa edilməkdədir.

Aşağı Gövhər Ağa Məscidi (Şuşa)

Əhəmiyyəti: XIX əsrə aid olan Aşağı Gövhər Ağa Məscidi, Azərbaycan memarlığı və dini tarixinin görkəmli nümunələrindən biridir. Azərbaycanlı memar Kərbəlayi Səfixan Qarabaği tərəfindən inşa edilmiş bu məscid, Şuşanın tarixi kimliyinin ayrılmaz bir hissəsidir.

Vəziyyəti: Azərbaycan mənbələrinə görə, məscid Ermənistanın nəzarəti altında olduğu illər ərzində ciddi baxımsızlıq vəziyyətinə düşmüş və tədricən dağılmağa başlamışdır. Hazırda məscidin tarixi əhəmiyyətini qorumaq üçün Azərbaycan tərəfindən bərpa işləri həyata keçirilir.

Yuxarı Gövhər Ağa Məscidi (Şuşa)

Əhəmiyyəti: Memar Kərbəlayi Səfixan Qarabaği tərəfindən inşa edilmiş Yuxarı Gövhər Ağa Məscidi, Şuşanın tarixi və dini əhəmiyyətinə malik olan ən mühüm abidələrdən biridir. Məscid, Qarabağ xanlığının nəslindən olan Gövhər Ağanın adını daşıyır və bölgənin mədəni irsində xüsusi yer tutur.

Vəziyyəti: Azərbaycan mənbələri bildirir ki, məscid Ermənistanın nəzarəti dövründə baxımsız vəziyyətdə qalmış, zədələnmiş və təhqir olunmuşdur. Struktur zədələrinin olması da iddia edilir. Hazırda bu irs yerinin bərpası Azərbaycan tərəfindən həyata keçirilən geniş mədəni irsi qoruma planının bir hissəsidir və məscidin əvvəlki görkəmi bərpa edilməkdədir.

Azərbaycan Qəbiristanlıqları və Qəbirlər

Əhəmiyyəti:Qəbiristanlıqlar Azərbaycan irsinin vacib bir hissəsidir və azərbaycanlı ailələrin qəbirlərini və tanınmış tarixi şəxslərin məzarlarını ehtiva edir. Qarabağ bölgəsi və ətraf ərazilərdə yerləşən qəbiristanlıqlar Azərbaycan icmaları üçün həm şəxsi, həm də mədəni dəyər daşıyır.

Vəziyyəti: Çoxsaylı qəbiristanlıqların təhqir edildiyi və ya məhv edildiyi sənədləşdirilmişdir. Azərbaycan mənbələri qəbir daşlarının çevrildiyini və ya götürüldüyünü, qəbirlərin isə pozulduğunu qeyd edir. Bu cür dağıntılar Azərbaycan icmasının narazılığını daha da dərinləşdirib və sülh üçün bu yerlərin hörmətlə qorunması tələbini artırıb.

İmarət Kompleksi (Ağdam)

Əhəmiyyəti: İmarət Kompleksi XVIII əsrdə Qarabağ xanlığının qurucusu Pənahəli xanın sarayını və bir neçə tarixi əhəmiyyətli türbəni özündə birləşdirir. Bu abidə kompleksi Qarabağ bölgəsindəki Azərbaycan hakimiyyətinin mirasını təcəssüm etdirən mədəni və tarixi əhəmiyyətə malikdir.

Vəziyyəti: Mənbələrə görə, kompleks Ermənistanın nəzarəti dövründə geniş miqyaslı dağıntı və təhqirlərə məruz qalmışdır. Xüsusilə türbələr baxımsız vəziyyətdə qalmış və bunun nəticəsində tarixi artefaktlar və memarlıq irsinin itirilməsi baş vermişdir. Hal-hazırda kompleksin bərpası və qorunması Azərbaycanın mədəni irsinin yenidən canlandırılması səylərinin bir hissəsidir.

Digər Dini Abidələr – Qarabağ Bölgəsi

Əhəmiyyəti: Böyük məscidlərdən əlavə, Qarabağ bölgəsində yerləşən kiçik məscidlər, türbələr və ziyarətgahlar Azərbaycanın mədəni irsinin və bu bölgədəki azərbaycanlı icmaların mirasının bir hissəsidir.

Vəziyyəti: Azərbaycan bu yerlərin bir çoxunda struktur zədələrinin və baxımsızlığın olduğunu sənədləşdirmişdir. Bu itkilər, daha geniş mədəni irsin silinməsi problemlərini əks etdirir və sülh və barışıq üçün bu məsələlərin həll edilməsinin vacibliyini göstərir.

Lakin, bu vəziyyətdən çıxış yolu qarşıdurmada qalmaq deyil. Beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən dəstəklənən tərəflər davamlı sülhün qorunmasının vacibliyini anlamalıdır. Ermənistanda Azərbaycan mədəni irsinin qorunması və bərpası uzun müddətdir davam edən narazılıqları həll etməyə və hər iki xalqın bir-birinin tarixini tanımasına kömək edə bilər.

Beynəlxalq Vasitəçilik və Nəzarət

UNESCO, ICOMOS və ya ICCROM kimi beynəlxalq təşkilatların vasitəçiliyi ilə ziyanın miqyasını qiymətləndirmək və bərpa prosesini idarə etmək. Bu təşkilatlar obyektivliyi təmin edə və qlobal standartlara riayət olunmasını təmin edə bilər.

Müstəqil sənədləşdirmə apararaq tarixi məlumatlar, fotoşəkillər və memarlıq planları əsasında bərpa üçün əsas məlumatlar yaratmaqda mümkündür.

⇒ İkitərəfli Razılaşmalar

⇒ Bərpa Layihələri

⇒ Hüquqi Mexanizmlər

⇒ Mədəni Mübadilə və Maarifləndirmə

⇒ Sülh Quruculuğu Təşəbbüsləri

⇒ Vətəndaş Cəmiyyətinin İştirakı

Mədəni irs yerlərinin hədəf alınması ilə təcavüzkarlar, bir xalqın tarixinin və kollektiv yaddaşının maddi simvollarını məhv etməyi hədəfləyirlər. Bu, xüsusilə mübahisəli regionlarda təsirli olur, çünki mədəni irs yerləri uzunmüddətli mövcudluğun və mədəni davamlılığın sübutu kimi xidmət edir.

Bu yerlərin məhv edilməsi və ya mənimsənilməsi təsirlənən qrupun kimlik hissini və torpaqla əlaqəsini zəiflədir, eyni zamanda təcavüzkarın narrativini möhkəmləndirir.

Belə hərəkətlər, çox vaxt, köklü sosial narazılıqlara, tarixi münaqişələrə və ya qavranılan təhdidlərə reaksiyadır və parçalanmış cəmiyyətlərdə güc, tanınma və kimlik uğrunda daha geniş mübarizələri əks etdirir.

Dağıntılar və Məcburi Deportasiya

İşğal olunmuş ərazilərdə yalnız abidələr məhv edilməmiş, həm də əsrlərdir mövcud olan nadir ağaclarla zəngin landşaftlar da məhv edilmişdir. Bu bölgə, kəndləri, evləri, bağları və gündəlik həyatı ilə özünəməxsus bir mədəniyyət yetişdirmişdi. Yerli icmaların həyat tərzini və ənənələrini dəstəkləyən sabit bir infrastruktur mövcud idi. Lakin bütün bunlar yox edilmişdir.

1988-1989-cu illərdə azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası zamanı təxminən 22 şəhər və 185 kənd Azərbaycan əhalisindən boşaldıldı. Bu kampaniya, Ermənistanın azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə siyasətinin bir hissəsi idi. Öz ata-baba torpaqlarını tərk etməyə məcbur edilən azərbaycanlılar, əsrlərdir yaşadıqları bölgələrdə ciddi demoqrafik dəyişikliklərlə üzləşdilər.

Ermənistandakı Tərk Edilmiş Kəndlərin Taleyi

Tamamilə tərk edilmiş kəndlər:
Bəzi kəndlər, infrastrukturun olmaması və ya əlverişsiz coğrafi şərait səbəbindən yenidən məskunlaşdırılmadı. Bu ərazilər xarabalıq vəziyyətində qalaraq tamamilə boş qalmışdır.

Yenidən məskunlaşdırılmış kəndlər:
Bəzi regionlarda Ermənistan hökuməti Suriyadan və Livandan gələn qaçqınları məskunlaşdırmışdır. Bu məskunlaşma, Ermənistanın daha geniş demoqrafik strategiyasının bir hissəsi idi.

Bu hadisələr, yalnız mədəni irsin və tarixi yaddaşın silinməsinə deyil, həm də bir xalqın kimliyinin və varlığının məqsədli şəkildə zəiflədilməsinə xidmət edən geniş bir siyasətin əlamətidir. Bu, təkcə keçmişin deyil, həm də gələcəyin təhlükə altında olduğunu göstərir. Barışığın və sülhün təmin edilməsi üçün, məhv edilmiş mədəni irsin bərpası və tanınması, etnik təmizləmə kimi cinayətlərin beynəlxalq səviyyədə hüquqi şəkildə qiymətləndirilməsi vacibdir.

Ermənistan tərəfindən məskunlaşdırılmış bir çox ərazidə, Azərbaycan əhalisinin tarixi izləri – məscidlər, qəbiristanlıqlar və digər mədəni irs abidələri ya məhv edilmiş, ya da dəyişdirilmişdir. Bu məqsədli silinmə siyasəti, etnik təmizləmənin təsirini demoqrafik sahədən kənara çıxararaq mədəni irsin məhv edilməsinə qədər genişləndirmişdir.

Bununla yanaşı, Qarabağdakı Qafqaz Albaniyası abidələri Azərbaycanın tarixi və mədəni irsinin vacib bir hissəsidir. Bu abidələr, Qafqaz Albaniyası dövrünün dini, memarlıq və mədəni irsinin mühüm nümunələrini təşkil edir. Təəssüf ki, bu abidələrin bir çoxu Ermənistan tərəfindən siyasi və tarixi məqsədlər üçün mənimsənmiş və tez-tez erməni irsi kimi yanlış təqdim edilmişdir. Bu abidələr haqqında dəqiq məlumat və spesifik nümunələr üçün daha geniş tədqiqatın aparılması tövsiyə olunur.

Lakin, Ermənistan tərəfindən Azərbaycan tarixi və mədəni irsinin məhv edilməsinə beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən müəyyən reaksiyalar müşahidə olunsa da, bu əməllərin müharibə cinayəti kimi qiymətləndirilməsi və məsul şəxslərin ədalət qarşısında cavab verməsi vacibdir.

Müasir Tarixin Qlobal Təcrübəsi

Müasir tarixdə, mədəni irsin məhv edilməsi ilə bağlı qlobal miqyasda geniş qınama ilə qarşılanan bir neçə nümunə mövcuddur. Aşağıda bəzi diqqətəlayiq halları qeyd etmək olar:

Təkliflər

Bu cür dağıntılar yalnız keçmişə hörmətsizlik deyil, həm də gələcək nəsillər üçün tarixin və mədəni irsin itirilməsi təhlükəsi yaradır. Bu səbəbdən, beynəlxalq səviyyədə həm hüquqi, həm də mədəni səylərin gücləndirilməsi vacibdir.

Ermənistan tərəfindən məskunlaşdırılmış bir çox ərazidə, Azərbaycan əhalisinin tarixi izləri – məscidlər, qəbiristanlıqlar və digər mədəni irs abidələri ya məhv edilmiş, ya da dəyişdirilmişdir. Bu məqsədli silinmə siyasəti, etnik təmizləmənin təsirini demoqrafik sahədən kənara çıxararaq mədəni irsin məhv edilməsinə qədər genişləndirmişdir.

Bununla yanaşı, Qarabağdakı Qafqaz Albaniyası abidələri Azərbaycanın tarixi və mədəni irsinin vacib bir hissəsidir. Bu abidələr, Qafqaz Albaniyası dövrünün dini, memarlıq və mədəni irsinin mühüm nümunələrini təşkil edir. Təəssüf ki, bu abidələrin bir çoxu Ermənistan tərəfindən siyasi və tarixi məqsədlər üçün mənimsənmiş və tez-tez erməni irsi kimi yanlış təqdim edilmişdir. Bu abidələr haqqında dəqiq məlumat və spesifik nümunələr üçün daha geniş tədqiqatın aparılması tövsiyə olunur.

Lakin, Ermənistan tərəfindən Azərbaycan tarixi və mədəni irsinin məhv edilməsinə beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən müəyyən reaksiyalar müşahidə olunsa da, bu əməllərin müharibə cinayəti kimi qiymətləndirilməsi və məsul şəxslərin ədalət qarşısında cavab verməsi vacibdir.

Müasir tarixdə, mədəni irsin məhv edilməsi ilə bağlı qlobal miqyasda geniş qınama ilə qarşılanan bir neçə nümunə mövcuddur. Aşağıda bəzi diqqətəlayiq halları qeyd etmək olar:

Palmira, Suriya (2015-2017) –UNESCO–nun Dünyaİrsi Siyahısına daxil olan qədim Palmira şəhəri “İŞİD”tərəfindən ciddi zərərə məruz qalmışdır. Terrorçular İslamdan əvvəlki mədəni irsi məhv etmə kampaniyalarının bir hissəsi olaraq Bel Məbədi, Zəfər Tağı və Baalşamin Məbədini məhv etdilər. UNESCO və beynəlxalq ictimaiyyət bu əməlləri “müharibə cinayətləri” kimi qınamış və günahkarların məsuliyyətə cəlb olunmağını tələb etmişdir.

Bamiyan Buddaları, Əfqanıstan (2001)–“Taliban”-ın ilk hökuməti VI əsrə aid olan və Bamiyan qayalarına həkk olunmuş iki nəhəng Budda heykəlini məhv etmişdir. Qlobal cəmiyyətin bu abidələrin qorunması ilə bağlı çağırışlarına baxmayaraq, “Taliban” bu hərəkətləri ideoloji səbəblərlə əsaslandırmışdır. Bu dağıntılar geniş qınaq doğurmuş və münaqişə zonalarında mədəni irsin müdafiəsinin vacibliyini vurğulamışdır.

Timbuktu Əlyazmaları və Türbələrinin Dağıdılması, Mali (2012-2013)–”Əl-Qaidə” ilə əlaqəli islamçı ekstremistlər Mali şəhəri Timbuktuda qədim türbələri məhv etmiş və qiymətli əlyazmaları yandırmışdır. Timbuktu UNESCO Dünya İrsi Siyahısına daxildir və bu aktlar UNESCO, BMT və bir çox hökumət tərəfindən kəskin şəkildə pislənmişdir.

İraq Milli Muzeyinin Talan Olunması (2003)–ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi İraq işğalı zamanı Bağdaddakı Milli Muzey talan edilmişdir. Bu zaman Mesopotamiya sivilizasiyasına aid minlərlə əvəzsiz artefakt yaitirilmiş, ya da məhv edilmişdir. Beynəlxalq ictimaiyyət muzeyin qorunmamasını tənqid etmiş və oğurlanmış artefaktların qaytarılmasını tələb etmişdir.

Yəmənin Mədəni Abidələri – Vətəndaş Müharibəsi:Yəməndəki müharibə nəticəsində, UNESCO Dünya İrsi Siyahısına daxil olan Sana şəhəri də daxil olmaqla, bir çox mədəniyyət abidəsi məhv edilmişdir. Hava hücumları və atışmalar geniş dağıntılara səbəb olmuşdur. Beynəlxalq ictimaiyyət bu dağıntıları qınamış və məsuliyyətin təmin olunmasını tələb etmişdir.

Bu hadisələr, mədəni irsin məhv edilməsinin dərin itkilərə səbəb olduğunu vurğulayır. Mədəni irs yalnız maddi artefaktları deyil, eyni zamanda bütöv icmaların tarixi, kimliyi və yaddaşını təmsil edir. Azərbaycanın tarixi və mədəni irs yerləri ilə bağlı vəziyyət də buna bariz nümunədir.

Xülasə

Azərbaycanın mədəni irsinin məhv edilməsi və yabuna laqeyd qalınması sülh prosesinə mənfi təsir göstərən mühüm məsələdir. Bu yerlərin bərpası və qorunması, hər iki xalqın mədəni və tarixi miraslarının tanınması və hörmət edilməsi ilə barışığa doğru addım ola bilər.

Belə abidələrin qorunması beynəlxalq mədəni irsin mühafizəsi normalarına uyğun olmaqla yanaşı, qarşılıqlı hörmətin təşviqinə də xidmət edir. Bu isə Ermənistan və Azərbaycan arasında davamlı sülhün əsas şərtidir.

Ermənistanda Azərbaycan mədəni irsinin qorunması, mühafizəsi və bərpası etimad, hörmət və əməkdaşlıq üçün əsas yaratmaq baxımından həyati əhəmiyyət kəsb edir. Bu yerlərin qorunması Ermənistanın bölgənin ortaq tarixini tanımasını, barışığı təşviq etməsini və davamlı sülh üçün zəmin yaratmasını təmin edə bilər.

Mədəni irsə bağlılıq xoş niyyətin simvolik və praktiki jesti kimi də çıxış edə bilər ki, bu da tarixi narazılıqları aradan qaldırmağa, dialoq, birlik və qarşılıqlı anlayış üçün yollar yaratmağa kömək edə bilər.

Şəxsi Düşüncələr və Minnətdarlıq

Ağdam, Füzuli və Şuşa şəhərlərinə səfərim məni dərin təsirləndirdi. Bu, bir vaxtlar çiçəklənən, lakin indi bərpa olunan yerlər, həm ürəkağrıdan, həm də ilhamverici idi. Bu şəhərlərdən keçdiyim hər addım tarixə bir səyahət idi – dağıntılarla, dözümlülüklə və daha parlaq bir gələcəyə ümidlə dolu bir tarix. Bu səfər mənə bu şəhərlərin yenidən qurulması, mədəni irsin qorunması və Azərbaycan xalqının ləyaqətinin bərpası üçün görülən monumental səylərə birbaşa şahidlik imkanı verdi.

Ağdam: Dağıntılar İçində Ümidlə Dolan Şəhər

Ağdama daxil olduğum an, gördüyüm mənzərə məni sarsıtdı. Şəhər, böyük bir qəbirstanlıq təəssüratı yaradırdı. Dağıdılmış və talan edilmiş evlər sonsuzluğa qədər uzanırdı və bu sükut ürək ağrıdırdı. Bu xarabalıqlar arasında gəzişərkən, burada baş verən faciənin ağırlığını dərindən hiss etdim. Ağdam bir zamanlar on minlərlə insanın vətəni olmuşdu, lakin indi onun rəngarəng keçmişindən yalnız qalıqlar qalıb.

Ən təsirli anlardan biri, Ağdam Məscidinin qarşısında dayandığım an idi. Məscidin divarları hələ də laqeydliyin və təhqirin izlərini daşıyırdı, lakin o, Azərbaycan mədəniyyətinin və inancının tolerantlıqsimvolu kimi qürurla dayanırdı. Bərpa işlərinin davam etdiyini görmək mənə ümid verdi. Əvvəl işğal zamanı mal-qara saxlamaq üçün istifadə edilən bu məscid indi əvvəlki əzəmətinə qaytarılır. Bu, adi bina deyil– Azərbaycan mədəniyyətinin və imanının, dözümünün təcəssümüdür.

Mən həmçinin bir zamanlar tamaşaçıların gülüş və alqış səsləri ilə dolu olan Ağdam Dram Teatrının qalıqlarını da ziyarət etdim. İndi o, öz əvvəlki halının kölgəsi kimi qalır, görənlərə işğal zamanı vurulan mədəni zərəri xatırladır. Lakin mənə xoş oldu ki, teatrın yenidən qurulması ilə bağlı planlar var və o, yenidənqurmanın simvoluna çevriləcək.

Ağdamın yaraları dərin olsa da, davam edən yenidənqurma və açıq səma altında muzey yaratmaq planları məni bu şəhərin sadəcə yaşamaq üçün yer kimi yox, həm də Azərbaycanın dözümlülüyünün canlı bir simvolu kimi yenidən ayağa qalxacağına ümidləndirir .

Füzuli: Yenidən Qazanılmış Şəhər

Füzuliyə səfərim də eyni dərəcədə emosional idi. Ağdam kimi, bu şəhər də illərlə davam edən işğaldan sonra xarabalığa çevrilmişdi. Lakin, indi həyatın və yenidənqurmanın əlamətləri ortaya çıxmağa başlayır. Mən yeni infrastrukturun qurulduğu yerlərdən keçdim və tikinti komandalarının köçkün sakinlərin qayıtması üçün şəhəri hazırlamaq üçün yorulmadan çalışdıqlarını gördüm.

Füzulidə ziyarət etdiyim ən təsirli yerlərdən biri “Araz” qəzetinin redaksiya binasının qalıqları idi. Bu tarixi yer işğal dövründə ciddi zərər görmüşdü. Onun bərpası demək olar ki, tamamlanıb və onu yenidən canlandırmaq üçün işçi heyətin sadiqliyini görmək mənə qürur hissi verdi.

Füzulidə məni ən çox təsirləndirən tanış olduğum insanların əzmkarlığı idi. Bir çoxu öz köklərinə olan dərin bağlılıqla doğma şəhərlərini yenidən qurmağa qayıdan işçilər idi. Onların itki və ümidlə dolu hekayələri bu bölgəni xarakterizə edən dözümlülüyü mənə xatırlatdı.

Şuşa: Mədəniyyətin Dirçəlişi

Şuşa, səfərimin bəlkə də ən emosional hissəsi oldu. Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtı kimi tanınan bu şəhər tarixi və simvolik baxımdan böyük əhəmiyyət daşıyır. Şəhərin küçələrində gəzərkən onun tarixi və işğal zamanı çəkdiyi ziyanı sözün əsl mənasında hiss etdim.

Mənim ilk ziyarət etdiyim yer XIX əsrin möhtəşəm abidəsi olan Yuxarı Gövhər Ağa Məscidi oldu. Bu məscid işğal zamanı zərər görmüş, lakin indi həssaslıqla bərpa edilir. Orada dayanarkən, şəhərin bir zamanlar canlandığı həyat təsəvvürümə gəlirdi və onun yenidən dirçəlməyinə dair dərin ümid hiss etdim.

Şəhər boyunca gəzərkən, yeni evlərin tikildiyini, məktəblərin yenidən açıldığını və ailələrin geri döndüyünü gördüm. Hazırda sakinlərin əksəriyyəti hərbi personal, polis və dövlət məmurlarıdır, lakin mülki həyatın qayıtmasının əlamətlərini görmək məni ürəkləndirdi.

Ən yaddaqalan anlardan biri də məktəbli bir qrup oğlanın mənə yaxınlaşması oldu. Onlar şəhər barədə təəssüratlarım ilə maraqlandılar və məktəb tapşırıqları çərçivəsində düşüncəli suallar verdilər.

Onların öz irslərinə olan qüruru və gələcəyə olan ümidləri hiss olunurdu. Mən onlara Azərbaycanın tarixə qarşı ədalətsiz münasibətlə üzləşdiyini, lakin yenidənqurma səylərinin və onların nəsillərinin nikbinliyinin gələcəklərinin valideynlərindən daha parlaq olacağına inam verdiyini söylədim. Mən həmçinin onlara gələcəyə baxmağı və müharibənin izlərini unutmayaraq irəliləmələrini tövsiyə etdim.

Ümumi Təəssüratlar

Ağdam, Füzuli və Şuşada keçirdiyim vaxt tarix boyunca səyahətə bənzəyirdi. Bu tarix həm faciələrlə, həm də səbrlə müşayət olunurdu. İşğal zamanı baş verən dağıntılar təkcə fiziki yox, həm də mədəni xarakterli idi. Bu dağıdıcılıq zəngin irsin silinməsinə yönəlmişdi.

Lakin yenidənqurma səylərini müşahidə etdikcə, Azərbaycan hökumətinin bu şəhərləri bərpa etmək öhdəliyinə görə dərin minnətdarlıq hissi keçirdim.

Hazırda baş verən transformasiya monumental miqyasdadır. Ağdamın xarabalıqlarından Şuşanın ümidverici küçələrinə qədər keçmiş və gələcək arasındakı ziddiyyət çox təsirli idi. Köçkün ailələrin könüllü olaraq evlərinə qayıtması, yeni mədəniyyət abidələrinin bərpası və ümidlə böyüyən gənclər bu şəhərlərin sadəcə bir məkan deyil, dözümlülük, qürur və yenilənmə simvolu olduğunu mənə bir daha xatırlatdı.

Ağdam, Füzuli və Şuşa boyunca səyahətim çox şəxsi təcrübə idi. Bu, mənə Azərbaycanın tarixini yenidən özünə qaytarmaq və daha yaxşı bir gələcək qurmaq üçün olan güc və qərarlılığını xatırlatdı. Bir zamanlar dağıntıların simvolu olan bu şəhərlər indi ümid və dözümlülük simvollarına çevrilir.

Keçmişin yaraları həmişə qalacaq, lakin burada formalaşan gələcək ləyaqət, qürur və yenilənmə ilə doludur. Mən bu şəhərlərin təkcə yenidən qurulacağına deyil, həm də Qafqazda mədəniyyət və tarix mərkəzləri kimi yenidən çiçəklənəcəyinə əminliklə ayrıldım.

Təşəkkürlər

Bu məqalənin ərsəyə gəlməyində mən göstərdikləri dəstək və töhfələrinə görə AIR Center və AIDA-ya dərin təşəkkürümü bildirirəm.

Əməkdaşlıqlarına görə Sədr, Səfir Fərid Şəfiyev, Şahmar Hacıyev və Roza Bayramlıya minnətdarlığımı bildirirəm.

Azərbaycan Respublikasının Albaniya Respublikasındakı səfiri Anar Hüseynov bəyin tövsiyə və dəstəyini də yüksək qiymətləndirirəm.

Beynəlxalq Avrasiya Mətbuat Fondunun prezidenti Umud Mirzəyev bəyin bu məqalə üçün təşkilatın arxivlərindən təqdim etdiyi geniş fakt və məlumatlara görə xüsusi təşəkkürümü bildirirəm. Onun sülh və barışıq, humanitar və təhsil təşəbbüslərinə verdiyi töhfələr yalnız milli deyil, beynəlxalq səviyyədə də tanıdılmalıdır. Xüsusilə, Ermənistan ordusu tərəfindən əkilmiş 1 milyondan çox mina ilə çirklənmiş böyük ərazilərin təmizlənməsi istiqamətindəki səyləri və Azərbaycanın haqq işinin beynəlxalq mətbuatda, eləcə də BMT-nin digər İnsan Hüquqları qurumlarında tanıdılması üçün göstərdiyi fəaliyyətlər Nobel mükafatı ilə təltif olunmağa layiqdir.

ABŞ-dan region üzrə tanınmış ekspert, jurnalist və tədqiqatçı Dr. Peter M. Tase, Azərbaycanın sülh səylərini qlobal miqyasda tanıtmaqda mühüm töhfələrinə görə minnətdaram.

Azərbaycanın professional sənətkarlarını təmsil edən və sənət vasitəsilə sülhü təşviq etməkdə böyük töhfə verən Arts Council Azerbaijan – a və qurumunrəhbəri Dadaş Məmmədov bəyə təşəkkür edirəm.

Bundan əlavə, məni dərin anlayış və heyrətamiz baxışlarla təmin edən, bəziləri anonim qalmağı üstün tutan yüzlərlə insana minnətdarlığımı bildirirəm. Onların töhfələri mənə bir çoxumuzun başa düşə bilmədiyini anlamaqda kömək etdi.

www.yenicag.az