Deputatdan sülh müqaviləsi layihəsi ANALİZİ: "Praktik icrası potensial maneələrin diqqətli idarə olunmasını tələb edəcək"

Azərbaycan Respublikası və Ermənistan Respublikası arasında sülh müqaviləsi layihəsi onilliklər boyu münaqişə vəziyyətində olan iki Cənubi Qafqaz dövləti arasında davamlı sülhün qurulması və dövlətlərarası münasibətlərin yaradılması istiqamətində mühüm diplomatik addımdır. Bu hərtərəfli müqavilə suverenlik, ərazi bütövlüyü və gələcək əməkdaşlığın əsas məsələlərinə toxunur.

Müqavilə qarşılıqlı suverenlik və ərazi bütövlüyünün tanınmasına əsaslanır.

I maddə hər iki tərəfin keçmiş Sovet Sosialist Respublikalarının sərhədlərinin müstəqil dövlətlərin beynəlxalq sərhədlərinə çevrildiyini və beynəlxalq birlik tərəfindən tanındığını qəbul etdiyini müəyyən edir. Bu müddəa dövlətlər arasında mübahisəli məsələlərin əsaslarından birinə toxunduğu üçün həlledici əhəmiyyət kəsb edir.

II maddə bu əsası gücləndirir və hər iki tərəfin bir-birinə qarşı ərazi iddialarının olmadığını və gələcəkdə belə iddialar qaldırılmayacağını açıq şəkildə bildirir. Bu, mövcud vəziyyətin qəbul edilməsi və tarixi ərazi mübahisələrindən əl çəkilməsi baxımından əhəmiyyətli öhdəlikdir.

Razılaşma təhlükəsizliklə bağlı da bir neçə öhdəlik ehtiva edir:

1. Qeyri-təcavüz: III maddə ərazi bütövlüyü və ya siyasi müstəqilliyə qarşı güc işlətməyi və ya güc işlətməklə hədələməyi qadağan edir;
2. Sərhəd təhlükəsizliyi: VII maddə qarşılıqlı sərhədlər boyunca üçüncü tərəfin qüvvələrinin yerləşdirilməsini qadağan edir;
3. Təhlükəsizlik tədbirləri: Sərhəd bölgələrində razılaşdırılmış təhlükəsizlik və etimad qurma tədbirlərinin həyata keçirilməsi öhdəliyi.

V maddə diplomatik münasibətlər üçün müəyyən müddət təyin edir və hər iki tərəfin ratifikasiya sənədlərinin mübadiləsindən sonra müəyyən gün ərzində (layihədə boş buraxılmışdır) Vyana Diplomatik və Konsulluq Münasibətləri Konvensiyalarına uyğun olaraq diplomatik əlaqələr quracağını bildirir.

VI maddə sərhədin delimitasiyası və demarkasiyasının texniki prosesini müvafiq sərhəd komissiyaları vasitəsilə razılaşdırılmış qaydalar əsasında həyata keçirməyi nəzərdə tutur. Bu praktiki addım ərazi tanınması prinsiplərinin həyata keçirilməsi üçün vacibdir.

IX maddə hərbi münaqişədən yaranan itkin düşmüş şəxslər və məcburi köçkünlük məsələsinə xüsusi diqqət yetirir. Tərəflər aşağıdakı öhdəliklər götürür:

1. İtkin düşmüş şəxslər haqqında bütün mövcud məlumatların mübadiləsi;
2. İtkin düşmüş şəxslərin taleyinin aydınlaşdırılmasında əməkdaşlıq;
3. Uyğun hallarda qalıqların axtarılması və geri qaytarılması;
4. Zəruri istintaq tədbirləri ilə ədalətin təmin edilməsi.

X maddə iqtisadiyyat, tranzit, nəqliyyat, ətraf mühit, humanitar və mədəni sahələr daxil olmaqla, müxtəlif sahələrdə geniş əməkdaşlıq üçün imkanlar yaradır. Bu irəli baxış müddəası sadə sülhdən öncə normallaşmış münasibətlərin potensialını göstərir.

XIII maddə müqavilənin icrasına nəzarət üçün ikitərəfli komissiya yaradır və bu komissiyanın tərəflər arasında razılaşdırılacaq qaydalar əsasında fəaliyyət göstərəcəyini müəyyən edir.

XIV maddə iki mərhələli mübahisə həlli prosesini müəyyən edir:

1. Birbaşa məsləhətləşmələr, ikitərəfli komissiya daxil olmaqla (6 aylıq müddət);
2. Uğursuzluq halında, mübahisələrin dinc yolla həllinin digər vasitələrinə müraciət.

Müqavilə beynəlxalq hüquq prinsiplərini özündə ehtiva edir və bir neçə əsas sənədə istinad edir:

1. BMT Nizamnaməsi;
2. 1970-ci il Beynəlxalq Hüquq Prinsipləri haqqında Bəyannamə;
3. 1975-ci il Helsinki Yekun Aktı;
4. 1991-ci il Almatı Bəyannaməsi.

XV maddə hər iki tərəfdən müqavilənin qüvvəyə minməsindən bir ay ərzində bütün əvvəlki dövlətlərarası iddiaların, şikayətlərin, etirazların və icraatların geri çəkilməsini, dayandırılmasını və ya həll edilməsini tələb edir. Bu hərtərəfli nizamlama gələcək münasibətlər üçün təmiz vərəq yaratmağı hədəfləyir.

Bu müqavilə postsovet məkanındakı ən uzunmüddətli münaqişələrdən birinin həlli cəhdidir. Əsasən. Dağlıq Qarabağ ətrafında cərəyan edən Azərbaycan-Ermənistan münaqişəsi üç onilliyə yaxındır ki, regional qeyri-sabitlik mənbəyi olub.

Müqavilənin beynəlxalq hüquq və mövcud beynəlxalq çərçivələrə vurğusu regional sülhün daha geniş beynəlxalq normalarla uyğunlaşdırılması və müqaviləyə beynəlxalq dəstək qazandırılması cəhdini göstərir.

Müqavilənin bir neçə aspekti icra çətinlikləri yarada bilər:

1. V maddədəki diplomatik münasibətlərin qurulması müddətinin boş buraxılması həll olunmamış danışıqları göstərir;
2. Sərhəd demarkasiya prosesləri, adətən, mürəkkəb və uzunmüddətli olur;
3. İtkin düşmüş şəxslərlə bağlı humanitar müddəalar geniş əməkdaşlıq və resurs tələb edir;
4. Qeyri-müdaxilə və təhlükəsizlik müddəalarına əməlin təmin edilməsi davamlı nəzarət tələb edir.

Bu müqavilə layihəsi Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh üçün hərtərəfli çərçivə təqdim edir, təcili təhlükəsizlik narahatlıqlarını həll etməklə yanaşı, uzunmüddətli əməkdaşlıq üçün əsas yaradır. Uğuru, əsasən, hər iki tərəfin müddəaları tam icra etməkdə göstərəcəyi siyasi iradə və beynəlxalq ictimaiyyətin sülh prosesinə verəcəyi dəstəkdən asılı olacaq.

Müqavilənin ərazi bütövlüyü, qarşılıqlı tanınma və gələcək əməkdaşlığa vurğusu sıfır toplamlı yanaşmalardan qarşılıqlı faydalı münasibətlərə doğru irəliləmə cəhdini göstərir. Lakin belə iddialı müqavilənin praktik icrası hər iki millətdən davamlı öhdəlik və icra mərhələsində yarana biləcək potensial maneələrin diqqətli idarə edilməsini tələb edəcək.

Naqif Həmzəyev

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin üzvü