İraqda seçkidən sonrakı SİYASİ MÜHİT: "Bu ölkə İran üçün Qərbə açılan qapıdır” - Vasili Papava ilə ÖZƏL MÜSAHİBƏ

İraqdakı parlament seçkilərində İranyönümlü qüvvələrin qələbə qazanması dünyada ciddi müzakirə mövzusudur. Suriya məğlubiyyətinin ardınca İsrail ilə savaşdan da naqalib ayrılmasından sonra İraqdakı bu nəticə ciddi rezonans doğurub.

Gürcüstan Yaxın Şərq və Qafqaz Tədqiqatları İnstitutunun direktoru, tanınmış iranşünas Vasili Papava Yenicag.az-a müsahibəsində məsələ barədə fikirlərini ətraflı şəkildə bölüşüb.

Müsahibəni təqdim edirik:

– İranın dəstəklədiyi qüvvələrin İraq parlament seçkilərində tam qələbəsini necə qiymətləndirirsiniz?

– İraqda 2025-ci ilin noyabrında keçirilən parlament seçkiləri Səddam Hüseyn rejiminin devrilməsindən bəri İranın İraq siyasətində təsirinin zirvəyə çatdığı mühüm bir hadisə oldu. Lakin bu qələbə strateji xarakter daşıyır, tam və mütləq deyil və İraq–İran münasibətlərinin nə qədər mürəkkəb olduğunu göstərir. 11 noyabr 2025-ci ildə iraqlılar, üç il əvvəl Müqtəda əs-Sədrin siyasətdən dramatik şəkildə getməsindən sonra ilk parlament seçkilərinə getdilər. Nəticədə 2018-ci ilin xaotik seçkilərindən bəri İranyönümlü şiə qüvvələrinin hakimiyyəti ən açıq formada möhkəmləndi. Son iyirmi ildə ən yüksək göstərici olan 56 faizlik seçici fəallığı fonunda ölkənin şiə cənubunda və Bağdadın şiə rayonlarında seçicilər aydın mesaj verdi: “Koordinasiya Alyansı” və onunla bağlı olan silahlı dəstələr və partiyalar yenidən İraq siyasətində dominant gücə çevrildi.

Rəqəmlər tam hakimiyyətdən çox, şiələrin üstün mövqeyinin bərpasını göstərir. Baş nazir Məhəmməd Şiya əs-Sudaninin siyahısı – “Bərpa və inkişaf” 46 yer qazanaraq ən böyük fraksiyaya çevrildi. Onun ardınca Nuri əl-Malikinin “Hüquq dövləti” koalisiyası 28 yer, Qeys əl-Xəzalinin sərt xətt tərəfdarı olan “Sadiqun” hərəkatı 27 yer, Hadi əl-Əmirinin “Bədr” təşkilatı 18 yer, digər kiçik proiran siyahılar isə əlavə olaraq təxminən 25–30 deputat yeri əldə etdilər. Ümumilikdə, İranın dəstəklədiyi əsas qruplar 329 nəfərlik Nümayəndələr Şurasında təxminən 145 yerə nəzarət edirlər. Daha mülayim mövqeli Əmmar əl-Həkimin rəhbərlik etdiyi “Dövlətin Milli Qüvvələri” və onlara yaxın müstəqillər də nəzərə alınanda ümumi şiə siyasi bloku təxminən 184 yerə, yəni parlamentin 56 faizinə sahib olur.

Bu, 2021–2022-ci illərdəki siyasi böhrandan sonra olduqca təsirli bir bərpa deməkdir. Həmin vaxt Müqtəda əs-Sədrinin 73 mandatlıq bloku hökumətin formalaşmasını iflic etmiş, sonda isə onun istefasına gətirib çıxarmışdı. Tehran sonrakı illəri öz müttəfiqlərini birləşdirməyə sərf etdi, Sədri hərəkatının boykotu isə şiə birliyini təkbaşına poza bilən yeganə oyunçunu səhnədən kənarlaşdırdı. Cənub vilayətlərində və Bağdadın şiə rayonlarında “Koordinasiya Alyansı” demək olar ki, müqavimətlə üzləşmədi. İranın diplomatik və maliyyə sərmayələri özünü tam doğrultdu.

Amma diqqətlə baxanda “tam qələbə” tezisi davam gətirmir. “Koordinasiya Alyansı”nın hələ də hökuməti təkbaşına qurmaq üçün tələb olunan 165 yerdən təxminən 20 yeri çatmır. Bu isə o deməkdir ki, yeni hökumət əvvəlkilər kimi yenə də sünni və kürd siyasi blokları ilə uzun və mürəkkəb koalisiya danışıqlarının nəticəsi olacaq.

Mühəmməd əl-Həlbusinin “Təqəddüm” və Xəmis əl-Xəncərin “Əzm” Partiyası başda olmaqla sünni partiyaları birlikdə təxminən 76 mandat, bir-biri ilə rəqabət aparan Kürdüstan Demokrat Partiyası (KDP) və Kürdüstan Vətənpərvərlər Birliyi (KVP) isə daha 56 yerə nəzarət edir. Bu düşərgələrin heç biri neft gəlirlərinin bölüşdürülməsi, mübahisəli ərazilərin statusu və “Həşd əş-Şəəbi”nin gələcəyi kimi məsələlərdə ciddi güzəştlər olmadan “kiçik ortaq” rolunu oynamaq istəmir.

Şiə düşərgəsinin öz daxilində də birlik ideoloji deyil, daha çox taktiki xarakter daşıyır. Maliki əs-Sudainin güclənməsindən narazılığını qoruyur və onun yenidən baş nazir olmasının qarşısını almaq üçün artıq pərdəarxası gedişlər edir. “Koordinasiya Alyansı” daxilindəki fraksiyalar, Tramp administrasiyası ilə nə dərəcədə açıq qarşıdurmaya getmək məsələsində də kəskin şəkildə fərqli mövqelərə malikdirlər. Tramp administrasiyası isə qoşunların çıxarılmasına yenidən baxmaq və İranla bağlı silahlı qruplara qarşı sanksiyaları sərtləşdirmək niyyətində olduğunu açıq şəkildə bildirib. Öz növbəsində, əs-Sudaninin ehtiyatlı balansı – bir tərəfdən Körfəz ölkələrindən investisiyalara açıq olmaq, digər tərəfdən “Həşd əş-Şəəbi”nin büdcəsini qorumaq siyasəti ciddi təzyiq altında qalacaq.

Regional şərait isə mənzərəni daha da çətinləşdirir. Suriyada Bəşər Əsəd rejiminin çökməsi və Livanda “Hizbullah”ın imkanlarının zəifləməsi İraqı İran üçün hər zamankından daha vacib edib – həm Qərbə çıxış yolu, həm də maliyyə ehtiyatı kimi. Tehran Bağdadda qeyri-sabitliyə yol verə bilməz və bu, paradoksal şəkildə, məhz ən güclü olduqları anda İranmeyilli qrupları daha təmkinli davranmağa məcbur edir. 2024-cü ilin ortalarından bəri ABŞ hədəflərinə raket hücumlarının kəskin azalması xoş niyyətlə bağlı deyil, silahlı qruplar indi nəzarət etdikləri dövlət institutlarını və seçki yolu ilə əldə etdikləri mövqeləri qoruyurlar.

Beləliklə, 2025-ci il seçkiləri İraqdakı təsir balansını Tehranın xeyrinə dəyişsə də, İrana tam, mütləq qələbə qazandırmadı. Ölkə 2003-cü ildən sonra formalaşmış statusunu, əsasən, qoruyub saxlayır: İran burada çox böyük nüfuza malikdir, amma tam nəzarətə yox; siyasi oyun isə, qüvvələr nisbətinin dəyişməsinə baxmayaraq, hələ yekunlaşmaqdan uzaqdır.

– Seçkilərdən sonra İraqın siyasi kursu dəyişəcəkmi?

– 11 noyabr 2025-ci il seçkilərindən altı gün sonra İraqın siyasi mənzərəsi gözlənildiyi kimi sakit qalır: kütləvi etirazlar, silahlı toqquşmalar və ya qəfil ittifaq qırılmaları müşahidə olunmur. Lakin bu sakitlik aldadıcıdır. Tarixi təcrübə göstərir ki, İraqda əsl siyasi proses məhz seçkilərdən sonra başlayır və adətən, yeddi və daha çox ay çəkir.

Burada seçkilər sistemi dəyişməkdən çox, artıq çoxdan möhkəmlənmiş oyunçular arasında hakimiyyət paylarını yenidən bölüşdürür. Onlar dövlətin inkişafı üçün yeni istiqamət müəyyən etmir, sadəcə köhnə sistem daxilində qüvvələr balansını bir qədər düzəldirlər.

2025-ci ilin nəticələri “Koordinasiya Alyansı”nı gücləndirdi, şiə blokunun daxilində çəkiləri yenidən payladı və sünnilər ilə kürdlər arasında qüvvələr nisbətini bir qədər dəyişdi. Lakin İraq siyasətinin fundamental xüsusiyyətləri – məzhəb və icma kvotalarına əsaslanan hakimiyyət bölgüsü sistemi (“muhasasa taifia”), silahlı dəstələrin dominant rolu və əhəmiyyətli xarici təsir – dəyişməz olaraq qalır və yaxın perspektivdə dəyişməyəcək.

Buna görə də iti dönüşlər və ya sistemli islahatlar əvəzinə, daha çox klassik ssenarini gözləmək lazımdır: uzunmüddətli, qapalı danışıqlar, tədrici taktiki düzəlişlər və vəzifələr və resursların yeni bölgüsü barədə elitalar razılığa gələnə qədər status-kvonun qorunması. 2010, 2014, 2018 və 2022-ci illərdə olduğu kimi, növbəti İraq hökumətinin simasını müəyyən edən əsas amil vətəndaşların səsverməsi deyil, məhz bu uzun sürən siyasi alver olacaq.

Hökumətin formalaşdırılması prosesi nəticələrin elan olunmasından dərhal sonra başlasa da, artıq ilk günlərdən adi gərginlik xətləri üzə çıxdı. Mühəmməd Şiya əs-Sudani 46 mandat qazanan “Bərpa və inkişaf” koalisiyasına arxalanaraq “istisnasız olaraq hamı ilə” danışıqlara hazır olduğunu və maksimal dərəcədə geniş koalisiya formalaşdırmaq niyyətində olduğunu açıqladı. Bu onun parçalanmış “Koordinasiya Alyansı” çərçivəsindən kənara çıxmaq və alyansın radikal qanadından asılılığı zəiflətmək istədiyinə açıq bir işarə idi.

Lakin şiə düşərgəsi daxilindəki parçalanma dərhal üzə çıxdı. Nuri əl-Malikiyə məxsus “Qanun dövləti” fraksiyası (28–29 yer) və Qeys əl-Xazalinin “Sadiqun” bloku (27 yer) baş nazirin artan müstəqilliyindən açıq narazılıq ifadə etdilər. Bağdaddakı mənbələrin məlumatına görə, artıq seçkilərdən sonrakı ilk 48 saat ərzində alyansın qapalı dairələrində əs-Sudaninin kənarlaşdırılması və daha çox İrana loyal olan namizədin irəli sürülməsi variantları müzakirə olunurdu – xüsusilə də Maliki və ya “Həşd əş-Şaabi”nin rəhbəri Falih əl-Fəyyadın namizədliyi.

Öz növbəsində, kürd bloku da vaxt itirmədi. Kürdüstan Demokrat Partiyası (26–27 yer) mövqeyini gücləndirərək indi öz kvotasından olan prezidentin sürətlə seçilməsini tələb edir, eyni zamanda neft gəlirlərində pay, “peşmərgə” qüvvələrinə əməkhaqqı ödənişləri və mübahisəli ərazilərin statusu ilə bağlı tələblərini sərtləşdirir. Bu məsələlərin hər hansı ləngiməsi əvvəlki dövrlərdə dəfələrlə olduğu kimi, bütün prosesi tormozlamaqla hədələyir.

Sünni liderlər – Mühəmməd əl-Həlbusi (“Taqaddum”, 33 yer) və Xəmis əl-Xancar (“Azm”, 15 yer) – ümumilikdə 70-dən çox mandatdan ibarət çəkilərindən istifadə edərək parlament spikerinin postunu, əsas nazirlikləri və öz vilayətlərində təhlükəsizlik zəmanətlərini qoparmağa çalışırlar.

Nəhayət, seçkilərdən dərhal sonra 40-dan çox qanun pozuntusu və saxtakarlıqla bağlı şikayət daxil oldu. Əgər Federal Ali Məhkəmə onları icraata götürsə, nəticələrin yekun təsdiqi 2025-ci ilin sonuna, hətta 2026-cı ilin yanvarına qədər uzana bilər – tam olaraq 2021-ci ildə olduğu kimi. Bir neçə vilayətdə artıq uduzan namizədlərin lokal etiraz aksiyaları qeydə alınır ki, bu da gərginliyi artırır.

Beləliklə, səsvermədən sonrakı ilk günlər köhnə həqiqəti bir daha təsdiqlədi: İraqda seçkilər başqa ölkələrdə başladığı yerdə bitir. Hakimiyyət uğrunda əsl mübarizə indi gedir və bunun həmişə olduğu kimi, uzun, pərdəarxası və son dərəcə proqnozlaşdırılması çətin olacaq.

Əgər baş nazir postunda əs-Sudani qalarsa, Fars körfəzi ölkələrindən investisiyaların cəlb edilməsi, eyni zamanda, “Həşd əş-Şaabi” üçün 3 milyard dollar həcmində büdcənin müdafiəsi və İraqı regional böhranlardan qorumaq cəhdləri davam edəcək. Tramp administrasiyasının könüllü dəstələrin fəaliyyətini məhdudlaşdırmağa və İranla bağlı proksi strukturlara sanksiyalar tətbiq etməyə yönəlmiş təzyiqi Tehranın mövcud siyasi arxitektura çərçivəsində birliyin qorunmasına dair tələbləri ilə toqquşacaq.

Ölkə daxilində büdcə kəsiri şəraitində sosial ödənişləri təmin etmək üçün dinarın devalvasiyası və ya subsidiya sisteminin korrektəsi kimi iqtisadi islahatlar aparılacaq, lakin genişlənmiş patronaj şəbəkələri antikorrupsiya təşəbbüslərini zəiflətməyə davam edəcək. Xarici siyasətdə ərəb dövlətləri ilə yaxınlaşma istiqamətində mülayim addımlar atıla bilər, lakin İranın “həyati əhəmiyyətli dəhliz” kimi rolu toxunulmaz qalacaq.

Zərif, lakin əhəmiyyətli dəyişikliklər yalnız o halda özünü göstərə bilər ki, əs-Sudani daha inklüziv hökumət koalisiyası sayəsində postunu qoruya bilsinş Bu, konservativ fraksiyaların mövqelərini zəiflədə və mübahisəli ərazilərin statusu, həmçinin federalizm modeli kimi məsələlər üzrə daha praqmatik razılaşmaların əldə edilməsinə şərait yarada bilər. Parlamentdə daha möhkəm mandat isə ABŞ ilə təhlükəsizlik sahəsində daha inamlı danışıqlara imkan verər, bu da xarici qoşunların çıxarılması prosesini sürətləndirər və Amerika yardımını “Həşd əş-Şaabi”nin dövlət institutlarına tabe etdirilməsi ilə əlaqələndirər.

Bununla belə, ciddi risklər qalmaqdadır: hakim koalisiya daxilində daxili mübarizə və ya sünni və kürd bloklarının ondan çıxması ölkəni yenidən siyasi dalana dirəyə, əhalinin həssas etimadını sarsıda və kütləvi etirazları yenidən alovlandıra bilər. Analitiklərin qeyd etdiyi kimi, seçki sistemində dərin islahatlar aparılmadan siyasi sistem özünü təkrar təsis edəcək, struktur islahatları isə qısamüddətli sabitlik naminə qurban veriləcək.

İraqın siyasi sistemi elitar konsosiativizmin klassik nümunəsidir, burada parlament seçkilərinin nəticələri yalnız mürəkkəb və uzunmüddətli alver prosesinin başlanğıcı rolunu oynayır. Hakimiyyətin real bölüşdürülməsi seçki məntəqələrində deyil, məhz sektoral-məzhəbi kvotalara əsaslanan qeyri-rəsmi sistem çərçivəsində elitadaxili qapalı danışıqlar zamanı müəyyən edilir. Bu mənada, əgər seçkilər formal olaraq başa çatıbsa, real siyasi oyun hələ indi başlayır.

Bu oyunun əsas iştirakçıları Nuri əl-Maliki, Məsud Bərzani, Mühəmməd əl-Həlbusi, nüfuzlu milis qruplarının liderləri və İran səfiridir. Mövcud danışıqlar raundunun əsas favoriti Mühəmməd Şia əs-Sudani görünsə də, onun mövqeyi parlamentdə gözlənilən rəsmi səsverməyə – ehtimal ki, yanvar–fevraldan tez olmayaraq – qədər kökündən dəyişə bilər.

Mahiyyət etibarilə, bu seçkilərdən sonra İraqın siyasi kursu dərindən dəyişməyəcək. Səsvermə elit “paktı” gücləndirdi, şiələrin rəhbərlik etdiyi konsensus əsaslı idarəçiliyin qorunmasını təmin etdi. Əs-Sudaninin baş nazir postunda qalması müəyyən dərəcədə texnokratik impuls verə bilərdi, lakin institusional məhdudiyyətlər və xarici təsirlərlə birlikdə bu, qırılmaya davamlı, lakin daxili eroziyaya həssas olan hibrid sistemin qorunacağını göstərir.

Əsl dönüş nöqtəsi, əgər ümumiyyətlə, baş verərsə, seçki bülletenlərində deyil, qapalı qapılar arxasında bağlanan sövdələşmələrdə əks olunacaq.

Aqil ƏLƏSGƏR