“Qərbi Azərbaycan yadddaşlardan silinməkdədir” – Müsahibə

“Ermənistan Azərbaycanla Türkiyəni ayırmaq üçün qurulan tampon dövlətdir”

AMEA Fəlsəfə və Hüquq institutunun elmi işçisi, Qlobal İnteqrasiya və Dialoq Mərkəzinin PrezidentiYasəmən Qaraqoyunlu ilə müsahibə

• Sizin Azərbaycanın geosiyasəti və mədəniyyəti haqqında hansı düşüncələriniz var?
• Azərbaycan Tarixi Qara Dəniz-Xəzər-Kəngər körfəzi arasındkı ərazilərdə böyüyüb, kiçilmə tarixidir.

Qara dəniz-Xəzər-Kəngər(Bəsrə) körfəzi arasında yerləşən Azərbaycan tarix boyu  həm qədim Şərq ölkələri və mədəniyyətləri içində, həm də bütövlükdə Ümumdünya mədəniyyətinin qurulması və inkişafı prosesində  fəallıq faktoru kimi çıxış etmişdir.

Hər bir mədəniyyətin  formalaşmasında rol oynayan əsas ünsürlərdən biri məkan anlayışının olmasıdır. Mədəniyyətlər varlıq –elm-dəyər  düşüncə parametrlərini  bir məkana əks etdirdiklərini və o məkanı bu parametrlər əsasında şəkilləndirdikləri ölçüdə formalaşır və bir mərkəz xüsusiyyəti qazanır. . . Hər bir mədəniyyət öz yarandıgı məkana  mərkəz mənası yükləyir. Mədəniyyət və dünyagörüş parametrlərinin məkanda əks etdirilməsi, o məkanla etnos-millət  ünsürünün bütünləşməsi mədəniyyətlərin xarakterini müəyyənləşdirən faktordur.

Tarix boyu Azərbaycan    mədəniyyətlərarası əlaqələr prosesində özünəməxsus bir mövqeyə sahib olmuşdur. Afro-Avrasiya qitəsinin optimal mərkəzində yer alan Azərbaycan insanlıq tarixinin qədim mədəniyyət mərkəzlərinin  həm mirasçısı, həm də qonşu hövzə mədəniyyətləri arası əlaqələrin qurulmasında bir mərkəz mədəniyyət hövzəsi rolu oynamaqdadır. Turan, İran, Sami, Ellin mədəniyyətlərinin geokültür mərkəzləri və cografiyaları olan Mesapotomiya, Türküstan(Mərkəzi Asiya), İran, Anadolu bölgələrini bir cografi və mədəni bag kimi bir birinə baglayan Azərbaycan həm də Misir, İran, Hind, Çin,Türkiyə mədəniyyətlərinin formalaşdıgı geokültürəl xətt üzərində yerləşən məkan kimi, bu mədəniyyətlərlə  qarşılıqlı alışveriş sisteminə daxil olmuşdur. Qədim mədəniyyət xəzinələrinin varisi olan Azərbaycan ənənəvi Şərq-İslam mədəniyyəti ilə Yunan-Roma mədəniyyət ənənələri üzərində yüksəlmiş Qərbin  Modernləşmə prosesinin universal ideyalarını sintezləşdirməklə “mədəniyyət baxımından şərq-qərb, ənənəvi-çagdaş, qədim-modern, iqtisadi-siyasi mənada şimal-cənub qarşıdurmalarını öz mədəniyyətində əks etdirən və  geniş şəkildə yaşayan ölkələrdən biridir. Azərbaycan mədəniyyət baxımından şərqin düşüncə hikməti ilə qərbin rasional və praqmatik düşüncə ənənəsini, şimalın  iqtisadi yüksəlişi ilə cənubun iqtisadi ədalət axtarışını birlikdə içsəlləşdirərək  mədəniyyətində əks etdirmə və tarix sahəsinə daşıma qabiliyyətinə malik olan bir ölkədir.

Azərbaycan  mədəniyyəti özünün 7000 illik tarixi inkişaf prosesində Ön Asiya(Anadolu və İkiçayarası), Qafqaz, Orta Şərq(İran) cografiyalarında  mövcud olan mədəniyyətlərlə qarşılıqlı əlaqə şəklində inkişaf edərək, bu mədəniyyət hövzələrində yaradılmış maddi-mənəvi dəyərləri öz dünyagürüşləri ilə çox müvəffəqiyyətlə uyumlaşdıraraq  eklektik, bütünləşdirici bir  mədəniyyət  tipi formalaşdırmışlar.

Azərbaycan  cografiyası etno-kültürəl vahid kimi e. ə. IV əsrdən etibarən formalaşmaga başlamışdır. Bu dövrə qədər isə e. ə. IV minillikdən birinci minilliyin yarısına qədərki dövrdə  Azərbaycan İkiçayarası, İran, Şərqi Anadolu, Ön Qafqaz bölgələrini bir-birinə baglayan etno- sosio-kültürəl körpü və cografiya olmuş, bu bölgədəki xalqlar və mədəniyyətlərlə vahid genezis birliyinə, etno-sosio- kültürəl bütövlüyə malik olmuşdur.

Orta Şərqin mərkəz bölgəsi olan  Azərbaycan tarix  boyu burda qurulmuş mədəniyyətlərin və imperatorluqların mirasçısı və   böyük mədəniyyət  hövzəsi olaraq tarixi bir agırlıga malikdir.  Türküstan, Anadolu və Orta Şərq üçgəni arasında yerləşən  Azərbaycan Türk kimliyi ilə Avrasiyanın  cənub qurşagında Çindən Sibirə qədər olan böyük Turan cografiyasının bir parçası və tərkib hissəsi olmaqla türk dünyasına nüfuz edə bilir.  Azərbaycan  Şərq (Türküstan),   Qərb (Anadolu)  türklüyü arasında cografi,  etnik, kültürəl körpü və bag kimi Türk dünyasının gələcəyini bəlirləyən statusa  malikdir. Cografi mövqeyinə görə Xəzər- Bəsrə körfəzi arası ərazidə yerləşərək Orta Şərqin mərkəz bölgəsi olan Azərbaycan müsəlman ölkə kimi islam kimliyi ilə Asiya və Quzey Afrika islam ölkələri ilə,  bütün ortadogu müsəlman toplumları ilə dini və kültürəl bütünlüyə malikdir və islam sivilizasiyasının bir parçası kimi islam dünyasının gələcəyinin quruluşlanmasında aktiv rol oynamaq patensialını qazandıran zəminə, tarixi islam mədəniyyətinə malikdir. Ön Qafqaz ölkəsi kimi Azərbaycan ərazisi və əhalisinin böyüklüyü baxımından Qafqazın ən güclü ölkəsidir və Qafqazda yaşayan xalqlar və kiçik etnik qruplarla cografi, tarixi, kültürəl, dini birliyə və Qafqaz kimliyinə malikdir. Bu baxımdan Azərbaycan bir Qafqaz ölkəsi kimi  Qafqazın iqtisadi və kültür cografiyasının gələcəyini müəyyənləşdirən mərkəz ölkə olma potensialına malikdir. Şərq-Qərb sivilizasiyalarının qovşagında yerləşdiyi  üçün mədəniyyətinin təməlində Şərq-Qərb mədəni dəyərlərinin sintezini yarada bilmiş Azərbaycan cografi mövqeyi və mədəniyyəti ilə həm Şərqə, həm Qərbə nüfuz edə bilən mərkəz ölkə kimi böyük avantajlara malikdir. Avropa modernizm dəyərlərini  (Demokratiya,  insan haqları,  respublika,  sientizm,  sekulyarizm)  mənimsəyərək islam mədəniyyəti ilə sintezləşdirməklə özünəməxsus heterodoks islam mədəniyyəti yarada bilən Azərbaycan Şərqə də Qərbə də açıq ölkə olmaqla Şərq-Qərb arasında dialoq, harmoniya, Əməkdalıq yarada bilmə imkanına sahibdir. Bu baxımdan Azərbaycan,  kültür cografiyası kimi şəkillənən Şərqlə-Qərb arasındakı mədəni sərhədləri ayıran yox, bütünləşdirən xüsusiyyətə malikdir.    Azərbaycan mədəniyyəti qapalı deyil açıq,  ayırıcı deyil bütünləşdirici, uzlaşdırıcı mədəni-tarixi tipdir.

Şərq mədəniyyəti içərisində özünəməxsus mədəni–tarixi tip olan Azərbaycan mədəniyyəti daha cox Yaxın və Orta Şərq mədəniyyəti ilə qarşılıqlı əlaqədə formalaşmışdır.  Asiya,  avropa və afrika qitələrinin və mədəniyyətlərinin kəsişmə və bir-birinə bağlanma nöqtəsi  olan orta şərq tarixin başlandiği bir bölgədir və indi XXI yüzildə mədəniyyətlərin və dinlərin dialoqu ideyalarinin tətbiq edilməsi zəruri olan bir bölgədir.  Islam sivilizasiyasinin coğrafi və mədəni bölgəsi olan orta şərq,  tarixən ipək yollarinin kəsişdiyi nöqtə,  yəhudilik,  xristianliq və islamin doğulduğu yer olmaq etibari ilə müqəddəs torpaqlar adlandirilmaqdadir. Dünya əhalisini 85%-nin yerləşdiyi bölgə kimi orta şərq həm də texnogen sivilizasiyanin inkişafi nəticəsində yaranmiş yeni bir inkişaf mərhələsinin,  qloballaşmanin doğurduğu XXI yüzil paradiqmalarinin kəsişmə nöqtəsidir.  Orta şərq dinlərin və mədəniyyətlərin qarşilaşdgi, sintez olundugu bir bölgədir.  

Orta şərq Fasdan – İndoneziyaya qədər uzanan islam sivilizasiyasinin hakim oldugu cografiyani əhatə edir.   Müasir dövrdə orta sərq; Misir,  Yəmən, Ümman,  Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri,  Bəhreyn,  Qətər,  Küveyt,  Səudiyyə Ərəbistani,  Iraq,  Suriya,  Livan,  Izrail, Fələstin, Əfqanıstan,Türküstan, Türkiyə,  Azərbaycan və Iranı içinə almaqla,  cəmi 8. 012. 779 kilometrlik bir ərazini əhatə edən bölgə kimi tanınmaqdadir.  

Orta şərq dinlərin və mədəniyyətlərin qarşilaşdıgı, sintez olundugu bir bölgədir,  orta şərqin də yer aldiği Avrasiya qitəsinin mərkəzi ölkəsi Iran,  Türkiyə və Azərbaycandir. Tarix boyu bu ölkələrin mədəniyyətləri ilə qarşılıqlı əlaqədə inkişaf etmiş Azərbaycan XXI yüzildə orta şərqdə mədəniyyətlərin dialoqu layihələrində fəal iştirak etməklə bu bölgədəki proseslərdə və yenidən qurulma lahiyələrində öz milli mənafeləri baximindan yararlanma istiqamətində fəaliyyət göstərməlidir. Bütün bu faktorları nəzərə alaraq mən XXI yüzil Azərbaycanın geosiyasəti haqqında belə düşünürəm.

-Azərbaycan mərkəzli Qafqaz

-Azərbaycan Mərkəzli Orta Şərq

-Azərbaycan mərkəzli Turan

-Azərbaycan mərkəzli Avro-Asiya

Hesab edirem ki,Azərbaycan Xarici siyasəti, Strateji siyasəti bu aspektləri əsas alaraq inkişaf etməlidir. Azərbaycan Qara Dənizlə genişləyərək Qafqaz- Anadolu, Rusiya və  Ukraynaya, Xəzər Dənizi vasitəsilə Türküstan və  İrana, Rusiyanın Volqa-Ural türk bölgələrinə, Kəngər gölü vasitəsilə Hörmüz bogazı- Ümman Dənizinə çıxış əldə etməklə Hind Okeanına çıxa bilmə ilmkanına malikdir. Bu avantajdan istifadə  etməklə  Ərəb yarımadasına  və Hindistan yarıımadasına  nüfuz etmə imkanına malikdir. Bu geostrateji mövqeyindən irəli gələn avantajlarını yaxşı dəyərləndirmklə genişlənmə potensialını yaratmalıdır.

• Qərbi Azərbaycan Probleminin həllini necə görürsünüz?
• Hələlik, təəssüf ki, Azərbaycan ictimai düşüncəsində Qərbi Azərbaycan “problem” kimi dərk olunmur. Hətta Qərbi Azərbaycanın Ermənistan olması ilə  sanki barışılmışdır, de fakto qəbul  edilmişdir. Hətta Qərbi Azərbaycan yaşanılmış bir  tarixi gerçəklik kimi yadddaşlardan silinməkdədir. Bunun əsas  səbəbi Azərbaycan-Ermənistan  müharibəsində Azərbaycanın məglubiiyyəti və Qarabag və 7 rayonumuzun itirilməsindən sonra  yaranmış  özünə inamsızlıq kompleksidir.

Lakin bu kompleksdən artıq xilas olunmalıdır. Tarixdə çox ölkələr, xalqlar olur  ki, müharibədə torpagını , isttiqlaliiyyəttini itiir. Lakin müəyyən müddəttdən sonnra o ölkə, xalq güclənərək  yenidən  öz torpaqlrınnı  geri  qaytrır hətta daha da genişlənir. Düşmənlərini məglub edir. Mən daim İspanların Rekonkista hərakatını misal çəkirəm. İspanlar piriney yarımadasını  tutaraq Kurtuba islam dövlətini qurmuş ərəblərə qarşı 800 il mübarizə apadılar sonunda ərəbləri yaımadadan qovdular. 2 milyon ərəb buradan Afrikaya qaçdı. Burda önəmli olan mübarizənin uzun müddətt və ardıcıl aparılması cəmiyyətin bütün üzvlərinin bu mübarizəyə  sarılması idi. Erməni-Azərbaycan  müharibəsi 100 ildir aparıılır və Rusiya – Avropa-Xristian blokunun dəstəyi ilə Qərbi azərbaycanda Anadolu –İran-Azərbaycan türklərini və  cografiyasını bir-birinə baglayan torpaqlarda tampon  xristian dövləti quruldu. Məqsəd Türk-islam cografiyasını bölmək, türk biirliyinin qarşısını almaq, türkləri bu bölgədən  yox etməkdir. Eyni Siyasət Güney Azərbaycanın da Qərbi Azərbaycan bölgəsində Urmu vilayətində aparıldı. Anadolu və  Güney Azərbaycanı bir-birinə baglayan Urmuda Erməni-Aysor-kürd federativ dövlətinin qurulması  planlaşdırıldı və burda bu məqsədlə ingilis framason təşkilatlarının əlilə Cilovluq hərəkatı baş verdi. Cilovluq hərəkatında 300 min türk erməni-kürd-aysorlar tərəfindən öldürüldü. Bu hərəkatın qarşısı Türk sərkərdəsi Kazım Qarabəkir paşa tərəfindən alındı. Quzey azərbaycanda isə  türk qırgınlarının qarşısını Qafqaz islam ordusu komandanı Nuru paşa aldı. Bu adları çəkməklə onu demək istəyirəm ki, Yalnız Türkün öz ordusu Türk millətini və Türk torpaqlarını qoruya bilər, Nə NATO-nun sülhməramlıları,nə BMT, nə digər beynəlxalq təşkilatlar bizi qorumayacaq,əksinə bu təşkilat və bloklar türk torpaqları üzərində Qərb marqlarını, sömürgə sistemini həyata keçirməkdədirlər. Bütün beynəlxalq təşkilatlarda Qərb mərkəzli baxış hakimdir. Türk  milləti yenidən Ənvər paşa ordusunu, Qafqaz İslam Ordusunu özləməkdədir.

1. Qərbi azərbaycana yenidən sahiblənmək üçün Siyasi-Hərbi doktrinaya sahib olmalıyıq. Bu doktrinanın əsasında 1919-cu ildə Əlimərdan bəy Topçubaşovun rəhbərlik etdiyi Azərbaycan nümayədə heyətinin Paris Sülh konfransına təqdim etdiyi Memorandumda irəli sürülən  on dörd bənddən ibarət “Qafqaz Azərbaycanı Respublikasının nümayəndəliyinin Paris Sülh Konfransından tələbləri” adlı sənəd əsas götürülməlidir. Azərbaycan Cümhuriyyətinin sərhədləri və torpaqlarrı  bu memorandumda əks olunmuşdur. Bu Tarixi-hüquqi sənədə əsaslanaraq  Azərbaycan bu momerandumda əks olunmuş Torpaqlarımıza sahiblənmək  iddiasını yenidən qaldırmalıdır. Bu sənəddə  Azərbaycan Respublikasının əraziləri bütün Qafqaz ərazisinin 39 faizini təşkil edirdi. Memorandumda  Qafqaz Azərbaycanın ərazisi Çar rusiyası dövründəki inzibati-ərazi bölgüsü əsasında göstərilmişdi.
2. Bakı quberniyası-Bakı şəhəri,Bakı,Cavad,Göyçay,Şamaxı,Quba,Lənkəran qəzaları:
3. Yelizeavetpol (Gəncə) quberniyası-Gəncə, Cavanşir, Nuxa, Ərəş, Şuşa, Cəbrayıl, Zəngəzur, Qazax qəzaları:
4. İrəvan quberniyası-Naxçıvan,Şərur-Dərələyəz,Sürməli qəzaları,Yeni Bəyazid, Eçmiədzin, İrəvan, Aleksandrapol qəzalarının bir hissəsi:
5. Tiflis quberniyasında –Tiflis,Borçalı və Signaq qəzalarının böyük hissəsi:
6. Zaqatala qəzası:
7. Dagıstan regionunda Kurinə və Samur nahiyələrini əhatə edən ərazinin bir hissəsi,Dərbənd şəhəri və onun ətrafı da daxil olmaqla Kaytaq-Tabasaran qəzzasının bir hissəsi:
8. İrəvan və tiflis quberniyalaarında və Zaqatala dairəsində bu momerandumda adı çəkillməyən bir sıra kiçik ərazilər də Azərbaycana ddaxildir.

Versal Sülh konfransına təqdim olunan bu Azərbaycan torpaqları üzərində  yüksəlmiş Azərbaycan cümhuriyyətinin hüquqi ərazilərinə indi biz iddia etməliyik. Qərbi Azərbaycan və Qarabag probleminin həllində bu Momerandum əsas götürülməlidir.

2. Qarabag müharibəsi ilə baglı beynəlxalq danışıqlarda Qərbi azərbaycan problemi  əsas prioritet kimi  götürülməli,Azərbaycanda  Qarabag ermənilərinə verilən hər hansı  hüquqi-siyasi statusun Ermənistanda Azərbaycan türklərinə də  verilməsi tələb edilməlidir. Bu məqsədlə aparılan danışıqlarda Qərbi Azərbaycanlıların icması da təmsil olunmalı, tərəf kimi qəbul edilməlidir.
3. Elmi-kütləvi təbligat-təşviqaat iişləri həyata keçirilməlidir. Qərbi Azərbaycanın tarixiən türk torpagı  olması dünyaya isbat edilməli,dünya səviyyəsində  sistemli təbligat təşviqat işi  həyata keçirilməli, kitablar, broşurlar yayılmalıdır. Qərbi Azərbaycanda demoqrafik  vəziiyyət, mədəniyyət, arxeologiya, etnoqrafiya, toponim, hiidronim və  s. sahələrlə baglı  Beynəlxalq təşkilatlarda konfranslar disputlar təşkil edilməli, Dünya araşdırmaçı  alimləri, yurnalistləri bu işə  cəlb  olunmalıdır. Qərbi Azərbaycanın  ermniləşdirilməsi  və  erməni dövlətinə çevrilməsi prosesi bütüün  təfərrüattı  ilə izah olunmalıdır.
4. Çar Rusiyası dövründə Qərbi azərbaycanda yaşamış əhalinin siyahıya alınmaları və mlkiyyətləri haqdaa məlumatlar Rusiya arxivlərindən çııxarılmalıdır.
5. Qərbi Azərbaycanda erməni-rus birləşmələri tərəfindən heyata keçirilmiş,köçürülmələr, türk etnik təmizləməsi və soyqırım haqda bütün düünya  ictimai rəyi məlumatlandırılmalııdır.
6. 1988-ci ildə Qərbi azərbaycandan etnik təmizləmə siyasəttinin qurrbanı olan Qərbi Azərbaycanlıların siyahıya alınması və mülkiyətlərinin dəyəri hesablannmalıdır.
7. Qərbi Azərbaycanıların Qərbi Azərbaycana qayıtmaq mməqsədilə təşkilatları yaranmalı bu təşkilatlar tarixi  torpaqlara qayıtmaq məqsədilə beynəllxalq tşkilatlar  qarşısında məsələ qaldırmalı onlarla sıx iş birliyi qurmalıdırlar.
8. Yerli Azərrbaycan türkləri və gəlmə ermənilərdən  ibarət xalqların iştirakı  ilə Ermənistanın iki dilli iki millətli dövlətə çevrilməsi təbligatı aparllmalıdır.
9. Azərbaycanlıların öz torpaqlarına qayıdaraq Ermənistan dövlətinin idarə olunmasında, parlamentin işində pripritet əsaslarla iştirak etməsinin zəruriliyi irəli sürülməlidir və s.

Ermənistan- Azərbaycan  arasındda gedən-Qarabag müharibəsinin Azərbaycanın qələbəsi  ilə başa çatması və Qərbi Azərbaycan probleminin həll olunmasının əsas şərti  Güney azərbaycanın istiqlaliyyətinin əldə olunmasıdır. Əgər Güney Azərbaycan müstəqil dövlətə çevrilirsə Ermənistan Quzey-Güney Azəırbaycan  arasında blokadaya düşür, Ermənistanın quru sərhədləri Türkiyə, Güney-Quzey Azərbaycan olur,Ermənistan xarici dünya ilə yalnız havadan əlaqə  saxlamaq məcburiyyəti qarşısında qalır. Həmçinin Ermənistana Fars dəstəyi aradan qalxmış olur,bu gün Ermənistan üçün Nəfəslik rolu oynayan İran adlı dövlət mövcud olmur. Nəticədə Ermənistanın strateji müttəfiqlərindən biri tarixdən silinir. Ermənistanın digər müttəfiqi və hamisi Rusiya tək qalaraq İran kimi müttəfiqini itirir. Belə bir vəziyyətdə Ermənilər Təcavüzkar xalqdan türklərlə uyum  saxlayan xalqa çevriləcəkdir.

• Bu gün Cənubi Azərbaycanın vəziyyətini və gələcəyini necə görürsünüz.
• Cənubi Azərbaycanda İranlılıq paradiqması çökməkdə, Azərbaycanlılıq paradiqması yayılmaqdadır. İranda türk  Qacarların devrilməsindən və Farsların hakimiyyətə gəlməsindən sonra formalaşmış İran Kommunist Partiyası,ondan qopmuş Tudeh, Fədai, İran Mücahidləri Xalq partiyası kimi təşkilatlar İranın cografi hüdudları daxilində öz müqəddəratını təyin etmək haqqının tanınması ideyasını irəli sürməklə əslində İranın bütövlüyü ugrunda mübarizə  aparırdısa, indi qurulmuş bütün partiya və təşkilatların bir şüarı var. Azərbaycan İran deyil!  Milyonlarla soydaşlarımızın Təbrizdə, Tehranda mitinqlərdə hayqırdıgı  Bakı –Təbriz-Ankara, biz hara Farslar hara! Şüarı artıq İranlılıq paradiqmasının öldüyünün  göstəricisidir. Azərbaycanlılaşma, Türkləşmə, Çagdaşlaşma Güney Azərbaycan Milli hərəkatının əsas ideyasıdır. Cənubi Azərbaycanın siyasi gələcəyinin təsbitində Quzey Azərbaycan respublikası bir model ,örnək rolu oynayır. Məhz bu baxımdan Quzey Azərbaycanda yeridilən rəsmi dil və milli kimlik, tarix şüuru, mədəniyyət, din kimi məsələlərdə, ideloji-humanitar siyasətdə hər zaman Güney Azərbaycanla birləşmə perspektivinə əsaslanan siyasət yeridilməlidir. Güney Azərbaycan artıq öz gələcəyini qurmaq məqsədilə təşkilatlanmaqdadır. Güney Azərbaycanda  Vahid Müstəqil Azərbaycan Cəbhəsi, Güney Azərbaycan Milli İstiqlal Cəbhəsi, Gney Azərbaycan Milli Dirçəliş Partiyası,Azərbaycan Qurtuluş Təşkilatı, Azərbaycan İstiqlal Şurası, Azərbaycan demokratik Milli Birlik Şurası, Güney Azərbaycan Milli Azadlıq cəbhəsi və s. kimi onlarla siyasi təşkilatlar, Avropa ölkələrində yaşayan mühacir Güney Azərbaycan türklərinin dərnəkləri və kültür mərkəzləri fəaliyyət göstərir. Artıq bu dərnəklər Federasiya şəklində  birləşərək əlaqələndirilmiş fəaliyyət göstərməyə  başlamışlar. Bu partiya və dərnəklərin əsas tələbləri Güney Azərbaycanın istiqlalıdır. İstiqlala çatma yolunda bir mərhələ və taktik addım kimi İranın federallaşmasını, Federalizm xəttini də müdafiə edənlər vardır. Lakin bütün təşkilatları birləşdirən ortaq ideya Türkləşmək, Azərbaycanlılaşmaqdır. Güney Azərbaycan milli hərəkatı günü gündən inkişaf etməkdə genişlənməkdədir. Hələlik Güney Azərbaycan  Milli Hərəkatı  İran höküməti qarşısında  Milli haqların tanınması ilə bagllı tələblər  qoymaqdadır. 2006-cı ilin may hadisələrində irəli sürülən tələblər göstərir ki, bu tələblər 1979- cu il inqilabının əsas təşkilatçılarından və liderlərindən biri olan Şəriətmədarinin liderlik etdiyi Müsəlman xalqın Cümhuriyyət Partiyasının  irəli sürdüyü tələblərin demək olar ki eynidir. Bu tələblər əsasən

28 may 2006-cı il (7 xordad 1385) tarixində İslam Şura Məclisinin qarşısında toplaşmış mitinq iştirakçılarının qoydugu tələblərdə əks olunmuşdur.

Əsas tələblər:

1. Türk dilinin  rəsmən tanınması; qurama “Azəri dilinin” [anlayış olaraq] dövlət orqanlarında, ölkənin rəsmi yazışmalarında işlədilməsinin qarşısının alınması; uşaq baxçasından tutmuş universitetədək ölkənin Türklər yaşayan bölgələrində ana dilində təhsil;
2. Türkcə verilişlər verən ölkəmiqyaslı radio-televiziya mərkəzinin yaranması; Türk dil və ədəbiyyat qurumunun [“fərhəngistanın”], ölkə universitetlərində Türk dili kafedralarının yaradılması;
3. Ana yasanın 15, 19 və 20-ci maddələrinin icra edilməsi və bu qanunların Azərbaycan milləti və dilinin, İranın başqa millətlərinin tanınması yönündə dəyişdirilməsi;
4. Son hadisələrdə baş vermiş xəsarəti düzəltmək, Azərbaycan iqtisadiyyatının geriliyini aradan qaldırmaq, Tehran-Təbriz avtobanı, Urmu gölü körpüsü, Miyanə-Təbriz dəmiryol xətti, Quzey-Güney koridoru layihələrinin təkmilləşdirilməsi üçün 5 milyard tümənin (dolların) ayrılması;
5. Babək qalasına illik yürüşün rəsmən tanınması, ona olan məhdudiyyətin götürülməsi; Babəkin anadan olması gününün ölkənin rəsmi təqvimində “Azərbaycanın milli qəhrəmanı Babəkin təvəllüd günü” kimi rəsmiləşdirilməsi;
6. Son hadisələrdə qətl edilmiş insanların “şəhid” kimi rəsmiləşdirilməsi; onların ailələrinə maddi və mənəvi təzminatın verilməsi; bu qətllərin səbəbkarlarının cəzalandırılması; bütün Azərbaycan şəhərlərində Azərbaycan milli hərəkatının şəhidləri muzeyinin yaradılması; bu şəhidlərin adının küçələrə qoyulması; ölkənin rəsmi təqviminə bu günün “Azərbaycan şəhidləri günü” kimi daxil edilməsi;
7. Türkofobiyaya qarşı ciddi mübarizə; qövmi, irqi, dil sahəsində aparteyid əlamətlərinin ləğvi; mənhus Pəhləvi rejiminə aid irqçi fikirlərin işlədilməsinin qarşısının alınması; İran millətlərini təhqir edənlərin cəzalandırılması və bu sahədə qanunların qəbul edilməsi;
8. Azərbaycan coğrafiyasında bütün tarixi adların geri qaytarılması; özəlliklə son bölgüyə görə Azərbaycan tarixi adlarının   Ərdəbil, Zəncan, Qəzvin, Həmədan, Ərak ostanlarında bərpa edilməsi; bu şəhər və ostanlardan ibarət olan Azərbaycan əyalətinin rəsmən tanınması; Sunqur, Qurvə, Bicar, Astara və başqalarının Azərbaycana qaytarılması; Türkcə adların qoyulmasına mane olmamaq;
9. İslam Şura Məclisinin nümayəndələrindən, hərəkat fəalları və uyğun orqanların nümayəndələrindən ibarət “Azərbaycan Millətinin Haqlarını Müdafiə Şurası” adlı komitənin təşkil edilməsi;
10. Son hadisələrdə həlak olmuş şəxslərin yas mərasimlərinin təşkilinə və burada insanların iştirakına icazənin verilməsi;
11. Azərbaycan siyasi məhbuslarının dərhal və qeyd-şərtsiz azad edilməsi; Azərbaycanda millətə atəş açanlar və nümayişçilərə qarşı zorakılıq etmiş şəxslərin tutulub cəzalandırılması;
12. Azərbaycandakı nəşriyyələrin çapının dayandırılması haqqında qərarın ləğv edilməsi;
13. İrşad və daxili işlər nazirlərinin son nümayişlərə münasibətinə görə sorğulanmaları; prezidentin [Mahmud Əhmədinejadın] İran mətbuat müəssisəsi müdirinin seçilməsinə birbaşa məsuliyyət daşıdığına, Novruz bayramı münasibətilə yalnız Farsdilliləri təbrik edib, İranın başqa millət və qövmlərini görməməzliyə vurduğuna görə Azərbaycan millətindən üzr istəməsi;
14. Azərbaycanın qərbində və Azərbaycanın başqa sərhəd şəhərlərində yerli əhalinin [milli] tərkibinin dəyişməsinə səbəb ola biləcək hər cür siyasətin ləğv edilməsi;
15. Fars şovinizmi ilə ciddi mübarizənin başlanması simvolu kimi İran qəzetinin çapının tamamilə dayandırılması; İranda milli və qövmi aparteyidin tamamilə dayandırılması;
16. Ermənistanla siyasi, ticari və mədəni əlaqələrin tamamilə kəsilməsi;
17. Pan-Farsizm siyasətinin (Əfqanıstan, Tacikistan və İranın birliyi) tamamilə dayandırılması; İranı Fars dövləti və “Persia” kimi təqdim etməkdən əl çəkilməsi; İranın çoxmillətli ölkə kimi təqdim edilməsi və ana yasada İran millətləri və qövmlərinin hamısının rəsmən tanınması;
18. Azərbaycanın iki tayı arasında mədəni sərhədlərin götürülməsi və Araz çayı üzərində dostluq və barış körpülərinin tikilməsi;
19. Xəzər dənizinə “Mazandaran” adının qoyulmasının qarşısının alınması;
20. Fars dilində əskinaslarla yanaşı ölkədə Azərbaycan Türkcəsində də əskinasların çap edilməsi;
21. Azərbaycanın əski və milli abidələrinin təmiri və onların dağıdılmasının önlənməsi; özəlliklə Təbriz Ərk qalası və ətrafında səliqə-sahmanın yaradılması; Təbriz Ərkinin yanında Azərbaycan Türk Dili və Ədəbiyyatı Qurumunun qurulması;
22. Azərbaycanda turistik imkanların yaradılması;
23. Təbrizdə Azərbaycan ilə dostluq evinin, Urmuda Türkiyə ilə dostluq evinin yaradılması;
24. Azərbaycanda, özəlliklə Muğan çölü və Qoşaçayda (Miyandabda) moderm əkinçilik imkanlarının yaradılması;
25. Azərbaycanın tarixi abidələrinin səd sularının altında qalmasının önlənməsi və bu iş üçün xüsusi büdcənin ayrılması;
26. Azərbaycanın tarixi abidələrinin Təbriz, Urmu, Ərdəbil, Qəzvin, Həmədan və Zəncan muzeylərinə geri qaytarılması;
27. Azərbaycan Türkcəsində kitabların çapına yardım etmək, Azərbaycan tarixi və ədəbi kitablarının araşdırılması və siyahıyaalınması məqsədilə Azərbaycan Nəşr Fondunun yaradılması;
28. Azərbaycanın bütün şəhərləri arasında sürətli qatar yollarının çəkilməsi və hava limanlarının tikilməsi, eləcə də Azərbaycan tranzit yollarının genişləndirilməsi; İpək Yoluna diqqətin yetirilməsi;
29. Türkmən, Qaşqay, Xorasan Türkləri, Xələc Türkləri adı ilə  İrandakı Türk millətlərinin rəsmən tanınması;
30. Azərbaycanda sərmayə qoyuluşunun qarşısında duran hüquqi və başqa maneələrin ləğv edilməsi;
31. Azərbaycanın milli mütəfəkkirlərinin, böyüklərinin, qəhrəmanlarının və başqalarının Azərbaycanın və İranın bütün şəhərlərində heykəllərinin qoyulması;
32. Milli Sərdar Səttar Xanın və  Milli Savunar Səfər Xanın şərəfli məzarlarının Təbrizə gətirilməsi;
33. Ölkənin rəsmi təqviminə Azərbaycanın milli böyüklərinin doğum və ölüm günlərinin, tarixi dövrlərinin daxil edilməsi.

Dövlət 29-30 may 2006-cı il tarixlərinə, yəni Azərbaycan Milli Qurultayına qədər gərək qərar versin. Əks təqdirdə Azərbaycanın milli tələblərinin qəbul olunmamasının məsuliyyəti dövlətin və İslam Cümhuriyyətinin boynunda qalır.

Bu tələblər Güney Azərbaycanda qurulmuş Partiya və Dərnəklərin tələblərinin demək olar ki, ümumi məcmusudur.

Fikrimcə indi ən vacib məsələ Güney Azərbaycan təşkilatları və öndərlərinin birgə iştirakı ilə Mühacir Parlamentinin və hökümətinin yaradılmasına çalışmaqdır.

Təbii ki, bu tələblər yerinə yetmədikcə Fars jurnalistlərinin yazdıgı kimi, Azərbaycan Pişəvərinin seçdiyi yolu seçəcəkdir.

– Rəhbəri oldugunuz “Qlobal İnteqrasiya və Dialoq Mərkəzi” hansı strateji araşdırmaları aparır?

– Biz ilk növbədə  Azərbaycanı öyrənirik. Azərbaycanın optimal inkişaf imkanlrını  və xüsusiyyətlərini, Asiya-Avropa geoməkanına inteqrasiya olunma mexanizmlərini, Qloballaşma prosesinin zərərlərindən qorunma,ugurlarından yararlanma metodlarını, Azərbaycanın dinlər və mədəniyyətlərarası dialoq və əməkdaşlıqdakı rol və missiyasını ,perspektivini müəyyənləşdirməyi qarşımıza məqsəd qoymuşuq.

• Bu günkü gündə ziyalılarımızın bu taleyüklü məsələlərə münasibətini necə görürsünüz?
• Mənim baxışıma görə Dünya qloballaşdıqca transnasional güclər və təşkilatlar siyasi elitalara və mediaya nəzarəti gücləndirir. Bir növ onların fəaliyyətini öz xeyirlərinə “zərərsizləşdirir”, kosmopolitləşdirir. Məhz belə bir məqamda Milli dövlətçiliyin, milli maraqların,milli mədəniyyətin, milli kimliyin təmsilçisi ziyalılar olur. Demokratik cəmiyyətlərdə ziyalılar yaşadıqları ölkənin, toplumun sosial-siyasi həyatında aktiv iştirak etməklə cəmiyyətin inkişafına yön verməlidirlər. Fəal vətəndaşlıq mövqeyi qoymalıdırlar. Ziyalılar bir növ partiyasız siyasətçilərdir. Yəni onlar hakimiyyət ugrunda bir başa siyasi mübarizə  aparmır, lakin cəmiyyətin, ölkənin milli inkişaf strategiyasının müəyyənləşməsi yönümündə  siyasi mübarizə aparırlar. Ziyalının  qorumalı oldugu, iki əsas dəyər var. Millət, Dövlət. Ziyalılar bu iki dəyəri zədələmək istəyən bütün xarici, daxili güclərə, bəzən hətta siyasi iqtidarlara qarşı belə dirənməyi, mübarizə aparmagı bacarmalıdır. Ziyalılıq haqqında çoxsaylı fikirlər var. Mənim fikrimcə bütün həyatını mənsub oldugu toplumun, millətin, ölkənin, insanlıgın tərəqqisinə, qurtuluşuna həsr edən,onu tarixin böhranlı anlarında qoruyaraq aydınlıga, sülhə qovuşduran, Zülmün qarşısında divar kimi dikilən şəxs ziyalıdır. Fikir və ideyaları ilə Zamanını ötüb keçən, gələcəyin yaşam konseptini, paradiqmalarını yaradan şəxs ziyalıdır. Tarixin inkişafını humanizm və  tərəqqiyə döndərən, dəyişə bilən şəxs ziyalıdır. Şeyx Cəmaləddin Əfqani, Əhməd Ağaoğlu, Əlibəy Hüseynzadə, M. Ə,Rəsulzadə, Üzeyir Hacıbəyli, Əlimərdan Bəy Topçubaşi, Cavad Heyət, M. T. Zehtabi mənim fikrimcə  ziyalılıgın örnəkləridir.

Xəyalə GÜNƏŞ