Şahin Mustafayev: "Türk Akademiyası ümumi türk əlifbasında kitabların nəşrinə başlayır" - MÜSAHİBƏ

Qəbələdə keçirilən Türk Dövlətləri Təşkilatının Dövlət Başçıları Şurasının XII Zirvə Görüşündə əməkdaşlığın əsas istiqamətləri olan nəqliyyat və enerji inteqrasiyası, rəqəmsallaşma, sülh və təhlükəsizlik məsələləri, həmçinin Birinci Türkoloji Qurultayın 100 illiyinə hazırlıq məsələləri müzakirə olunub.

Yenicag.az xəbər verir ki, Türk Akademiyasının prezidenti, akademik Şahin Mustafayev AZƏRTAC-a müsahibəsində Sammitin əsas nəticələri, Akademiyanın fəaliyyəti ilə qarşılıqlı əlaqəsi, eləcə də elm, innovasiya və ümumi türk əlifbası sahəsində həyata keçirilən layihələr barədə danışıb.

– Qəbələ Sammitində çıxışı zamanı Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev türk ölkələri üçün nəqliyyat və kommunikasiya əlaqələrinin strateji əhəmiyyətini vurğuladı. Siz Türk dünyasının iqtisadi inteqrasiyasının möhkəmlənməsində nəqliyyat-logistika əməkdaşlığının rolunu necə qiymətləndirirsiniz və Türk Akademiyası bu istiqamətdə hansı elmi təşəbbüsləri həyata keçirir?

– Nəqliyyat, enerji və kommunikasiya əlaqəliliyi məsələləri türk dövlətlərinin dayanıqlı inkişaf strategiyasında xüsusi yer tutur. Orta Dəhliz artıq Avrasiya ticarətinin əsas həlqəsinə çevrilməkdədir və onun səmərəliliyinin gələcəkdə də artırılması bütün türk inteqrasiyası üçün strateji əhəmiyyət daşıyır.

Bu kontekstdə Türk Akademiyası fəaliyyət dairəsini genişləndirərək humanitar sahələrlə yanaşı, iqtisadi, infrastruktur və ekoloji əməkdaşlıq aspektlərinə də diqqət yönəldib. Xüsusilə “Turkic Economies 2024: Strengthening Transport and Energy Connectivity among Turkic States” adlı illik analitik hesabatda nəqliyyat-logistika və enerji dəhlizlərinin inkişafı, enerji balansının şaxələndirilməsi və bərpaolunan enerji mənbələrinə keçid məsələləri ön plana çəkilib. Bu amillər regionun rəqabət qabiliyyətinə birbaşa təsir göstərir.

Bununla yanaşı, Akademiya təbii ehtiyatların dayanıqlı idarə olunmasını və ərzaq təhlükəsizliyini uzunmüddətli sabitliyin vacib komponentləri kimi nəzərdən keçirir. “Food Security and Sustainable Development in the Turkic States” və “Regional Review: Water Future Vision and Cooperation for Sustainability in the Turkic States” hesabatlarında kənd təsərrüfatının rəqəmsallaşdırılması, yaşıl texnologiyaların tətbiqi, suyun rasional istifadəsi, o cümlədən transsərhəd əməkdaşlıq və Xəzər dənizi ekosistemlərinin qorunması məsələləri təhlil olunur.

Bütün bu tədqiqatlar elmi əsaslara və strateji baxışa söykənən koordinasiya edilmiş siyasətin formalaşdırılmasına dəstək məqsədi daşıyır. Türk Akademiyası bundan sonra da intellektual inteqrasiya bazasının möhkəmlənməsinə, dayanıqlı inkişaf və ölkələrimiz arasında qarşılıqlı əlaqələrin dərinləşməsinə töhfə verməkdə davam edəcək.

– Ümumi türk əlifbası mövzusu Sammitdə yenidən gündəmə gətirildi. Bu barədə nə deyə bilərsiniz?

– Ümumi türk əlifbası məsələsi yalnız dilçilik deyil, həm də dərin mədəni-sivilizasiya əhəmiyyəti daşıyır. Vahid yazı sistemi xalqlarımızın ortaq tarixi və mədəni irsinə əsaslanan mənəvi birliyinin və qarşılıqlı bağlılığının rəmzidir.Ümumi türk əlifbası üzərində iş Türk Dövlətləri Təşkilatının tapşırığı ilə Türk Akademiyasının koordinasiyası altında həyata keçirilir.

Ötən ilin sentyabrında Bakıda Türk Dünyasının Ümumi Əlifba Komissiyasının üçüncü iclası keçirildi və orada Ümumi Türk Əlifbası haqqında Bəyannamə qəbul edildi. Tədbir Atatürk adına Yüksək Mədəniyyət, Dil və Tarix Şurası yanında Türk Dilçilik Cəmiyyəti ilə birgə və Türk Dövlətləri Təşkilatının dəstəyi ilə baş tutdu. Akademiya tərəfindən dərc olunan bu sənəd vahid əlifba ideyasının təşviqi və onun praktiki tətbiqi üçün mühüm addım oldu.

Yeni əlifbanın imkanlarını nümayiş etdirmək məqsədilə Akademiya türk ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri olan Abayın “Qara sözlər” və Çingiz Aytmatovun “Ağ gəmi” əsərlərini ümumi türk əlifbasında sınaq nəşrlər şəklində çap edib. Bu nəşrlər Türk dünyasının mədəni birliyinin canlı təcəssümüdür.

Biz əminik ki, vahid əlifba dil və mənəvi qohumluğumuzu daha da möhkəmləndirəcək, elmi və təhsil müəssisələri arasında qarşılıqlı əlaqəni asanlaşdıracaq və ortaq mədəni inkişaf üçün yeni əsas yaradacaq.

Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın dediyi kimi, “ümumi əlifba bizim vəhdətimizin möhkəmlənməsinə doğru gedən yoldur”. Türk Akademiyası bu tarixi prosesə bundan sonra da öz töhfəsini vermək niyyətindədir.

Ümumi əlifba ilə yanaşı, Türk Akademiyası digər bir sıra mühüm təşəbbüsləri də həyata keçirir. Hazırda 40 elmi layihə icra olunur, bu layihələr türk xalqlarının tarixi, dili və mədəniyyətinin dərinləşdirilmiş tədqiqinə yönəlib. Təkcə bu il Akademiya 50 kitab – monoqrafiya, lüğət, ensiklopediya və dərs vəsaitini nəşr edib ki, bu da Türk dünyasının ümumi elmi və mədəni bazasını əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirib.

Dövlət başçılarının əvvəlki Sammitdə verdiyi tapşırığa əsasən, hazırda “Türk dövlətlərinin tarixi” adlı akademik nəşr üzərində iş aparılır.

– Gələn il Bakıda keçirilmiş Birinci Türkoloji Qurultayın 100 illiyi qeyd ediləcək. Bu mövzu Sammitdə də diqqət mərkəzində idi. Sizcə, Türk Akademiyası bu yubileyə hazırlıqda və Bakı Qurultayının irsinin müasir Türk dünyası üçün dəyərləndirilməsində hansı rolu oynaya bilər?

– Şübhəsiz, 1926-cı ildə Bakıda keçirilmiş Birinci Türkoloji Qurultay təkcə Türk dünyası üçün deyil, həm də dünya miqyasında türkoloji elmin inkişafında əlamətdar hadisə idi.

Tarixdə ilk dəfə olaraq Türk dünyasının müxtəlif bölgələrindən görkəmli ziyalılar, dilçilər, etnoqraflar, tarixçilər və mədəniyyət xadimləri bir elmi platformada bir araya gəldilər. Qurultayın iştirakçıları arasında Alaş-Orda və Cədidçilik hərəkatı nümayəndələri, Türkiyədən tanınmış türkoloqlar, həmçinin Vasili Bartold, Aleksandr Samoyloviç, Nikolay Aşmarin kimi böyük sovet alimləri və digər ölkələrdən tədqiqatçılar yer alırdı.

Bu görüş türk xalqlarının keçmişini dərk etmək və gələcəyini müəyyənləşdirmək ideyası ilə birləşmiş ən parlaq zəkaları bir araya gətirdi. 1926-cı il Qurultayı türk xalqlarının elmi və mədəni özünüdərkinin oyanış rəmzinə çevrildi.Burada ilk dəfə ümumi türk əlifbası, terminologiya, ana dilinin və təhsilin inkişafı, dərsliklərin ana dillərinə tərcüməsi, savadsızlığın aradan qaldırılması və mədəni əsasların möhkəmləndirilməsi kimi məsələlər yüksək səviyyədə müzakirə olunmuşdu.Bu mövzular bu gün də son dərəcə aktualdır və məhz bu istiqamətlərdə Türk Akademiyası fəaliyyətini davam etdirir.

Türk Akademiyası artıq bütün Türk Əməkdaşlıq Təşkilatlarına 1926-cı il Bakı Türkoloji Qurultayının 100 illik yubileyinin birgə və təntənəli şəkildə qeyd edilməsi barədə müraciət edib. Bu hadisənin Türk dünyası üçün tarixi və simvolik əhəmiyyətinin vurğulanması əsas məqsədlərdəndir.

Biz qarşıdakı yubileyi yalnız müasir türkoloji elmin banilərini yad etmək imkanı kimi deyil, həm də Türk dünyasının elmi birliyinə yeni nəfəs gətirmək fürsəti kimi görürük.

Akademiya yubiley tədbirlərinin təşkilinə, arxiv materiallarının nəşrinə, elmi tədqiqatların və yeni təşəbbüslərin təqdimatına hazırdır. Bunlara Türk dillərinin terminoloji lüğətləri layihəsi və ümumi əlifba istiqamətində görülmüş işlər də daxildir.

Əslində, biz bu gün nəhənglərin çiyinləri üzərində dayanırıq. Onların türk dünyasının ortaq elmi, mədəni və dil məkanına doğru səyləri bizi bu gün də ruhlandırır. Türk Akademiyası bu ideyanı yaşadaraq bütün türk ölkələrindən tədqiqatçıları ortaq gələcək naminə birləşdirir və koordinasiya edir.

– Ümumilikdə, Türk Dövlətləri Təşkilatının son Sammitinin nəticələrini və onun Türk Akademiyasının fəaliyyəti üçün əhəmiyyətini necə qiymətləndirirsiniz?

– Zirvənin əsas nəticələri qəbul edilmiş Qəbələ Bəyannaməsində əksini tapıb. Ümumilikdə dövlət başçılarının görüşü səmərəli və məhsuldar keçib, türk ölkələri arasında əməkdaşlığın daha da gücləndirilməsinə yönəlmiş geniş məsələlər müzakirə olunub.

Bəyannamədə Türk Akademiyasının fəaliyyəti, o cümlədən “Türk ölkələrinin tarixi” layihəsinin icrası xüsusi qeyd edilib.

Bundan başqa, Qazaxıstan Prezidenti Kasım-Jomart Tokayev Türk Akademiyasının bazasında Türk tədqiqatçıları klubunun yaradılmasını təklif edib. Biz bu təşəbbüsü aparıcı alim və tədqiqatçıların təcrübə mübadiləsi və birgə elmi layihələr üzərində əməkdaşlığı üçün mühüm platforma kimi dəyərləndiririk.

Akademiyanın artıq bu istiqamətdə geniş təcrübəsi var, belə ki, Türk Dünyası Milli Elmlər Akademiyaları İttifaqı (TÜBA-TM), Türk Dünyası Arxeologiya Tədqiqat İnstitutları və Mərkəzləri Assosiasiyası (ARICA), eləcə də Türk Dünyası İqtisadi Siyasət Tədqiqat Mərkəzləri Şəbəkəsi (ERCNET) kimi beynəlxalq elmi platformalar fəaliyyət göstərir. Biz bu yeni təşəbbüsün reallaşdırılmasına dərhal başlamağa hazırıq.

Sammitdə qeyd olunan mühüm məqamlardan biri də Türkmənistanın Türk Akademiyasına müşahidəçi ölkə qismində qoşulması oldu. Bu addım Türk dünyasında elmi əməkdaşlığın coğrafiyasını daha da genişləndirəcək.