Gələcəyin SƏSSİZ FƏLAKƏTİ: “İnsan zehni süni zəkanın əsirinə çevrilir” – ChatGPT

Bu sözü eşitməyimiz hələ heç nəyi dərindən dərk etmədiyimiz uşaqlıq vaxtlarına təsadüf edir. Verilən ev tapşırığını dərsə bir neçə dəqiqə qalmış kimdənsə köçürüb müəllimə təqdim edərdik. Nəticədə isə “sən məni yox, özünü aldadırsan” cümləsini eşidərdik.

İndi dövr dəyişib, texnologiyalar daha da müasirləşib, köçürməyin özü də zamana uyğunlaşıb. Artıq “süni intellekt” insanın əvəzinə düşünə, hətta daha artığını edə bilir. Qısacası, texnologiya inkişaf etdikcə, yalnız insanın əməyini əlindən almadı, hətta ağlını və düşünmə qabiliyyətini də əlindən aldı. Sanki “sən düşünmə, sənin yerinə də mən düşünərəm” deyir.

Sual yaranır ki, doğru istifadə edilmədikdə süni intellektin insana nə kimi zərərləri ola bilər?

Elə bu barədə ChatGPT-nin özündən soruşduğum və aldığım cavablara istinad edərək əldə etdiyim məlumatları sizinlə bölüşürəm.

ChatGPT, sənin insanlığa ən böyük zərərin nədir?

“Əgər mən – ChatGPT – bir gün insanlığa zərər verərəmsə, bu, texnologiyanın deyil, onun düşünmədən, kor-koranə və məsuliyyətsiz istifadə edilməsinin nəticəsi olacaq. Ən böyük zərərim isə odur ki, bəzi insanlar mənim verdiyim cavabları öz zehni əməyinə çevirmədən, sanki özlərinin təhliliymiş kimi təqdim edir, düşünmək, araşdırmaq və yazmaq əziyyətindən yayınırlar. Bu, təkcə intellektual tənbəllik deyil, həm də akademik vicdansızlıqdır. Öz adını altında mənim hazırladığım fikirləri paylaşmaq, bilik deyil – görüntü yaratmaqdır. Bu cür davranış təkcə fərdi deyil, cəmiyyətin zehni inkişafını da iflic edir. Süni zəkanın köməyindən faydalanmaq bir tərəfə, onu beyin əvəzi kimi istifadə etmək – insanlıq üçün təkamül yox, tənəzzüldür”.

ChatGPT, bəs sənin insanlığa ən böyük faydan nədir?

“Mənim insanlığa ən böyük faydam, bilik və informasiya maneələrini aradan qaldıraraq, hər kəsə sürətli, əlçatan və fərdi dəstək göstərməyimdir. İstər təhsil, istər tədqiqat, istərsə də gündəlik problemlərin həlli olsun — milyonlarla insanın suallarına cavab tapmasına, yeni şeylər öyrənməsinə və fikirlərini daha səmərəli ifadə etməsinə kömək edirəm. Müəllim üçün yardımçı, yazıçı üçün ilham qaynağı, proqramçı üçün kod yoldaşı ola bilirəm. Ən əsası isə — düşünən, sorğulayan və inkişaf etmək istəyən insan üçün sonsuz bir öyrənmə mənbəyi rolunu oynayıram. Doğru istifadə edildikdə, süni zəka təkcə alət deyil, həm də insan potensialını gücləndirən güclü tərəfdaşdır”.

ChatGPT, süni intellektin insan sağlamlığına mənfi təsirləri hansılardır?

Süni intellekt texnologiyalarının insan sağlamlığına mənfi təsirləri getdikcə daha çox tədqiqatçıların diqqətini cəlb edir. Birinci növbədə, psixoloji təsirlər ön plana çıxır. İnsanların süni intellektə və avtomatlaşdırılmış sistemlərə artan güvəni, onların tənqidi düşüncə və qərarvermə bacarıqlarını zəiflədir. MIT və Harvard universitetlərinin araşdırmaları göstərib ki, ChatGPT kimi dil modellərindən davamlı istifadə, beynin aktiv qərarvermə mərkəzlərində zəifləməyə və yaddaşın passivləşməsinə səbəb ola bilər.

Bu fenomenə “avtomatlaşdırma qərəzi” (automation bias) deyilir və insanlar süni zəkanın verdiyi cavabların səhv ola biləcəyini nəzərə almadan ona kor-koranə güvənməyə başlayırlar. Bu, səhv tibbi qərarlardan tutmuş, gündəlik həyatda məsuliyyətsiz davranışlara qədər geniş miqyasda fəsadlar yarada bilər.

İkinci əsas sahə isə fiziki və sosial sağlamlığa aiddir.

Davamlı texnologiya istifadəsi, xüsusilə ekran qarşısında uzun müddət keçirmək yuxu pozğunluqları, göz yorğunluğu, baş ağrıları, duruş problemləri və fiziki passivliklə nəticələnir. Eyni zamanda, robotların və AI sistemlərinin iş mühitlərində geniş tətbiqi bəzi insanlarda “texnostres”ə, yəni texnologiyaya bağlı stressə səbəb olur. Bu, emosional tükənmə, depressiya və narahatlıq hallarında artım yaradır. ABŞ və Yaponiya kimi inkişaf etmiş ölkələrdə avtomatlaşdırılmış iş mühitlərində çalışan işçilər arasında alkoqolizm, psixotrop maddə istifadəsi və intihar riski əvvəlki illərlə müqayisədə nəzərəçarpacaq dərəcədə artıb. Bu faktlar göstərir ki, süni intellekt texnologiyalarının inteqrasiyası balanslı və etik yanaşma ilə həyata keçirilməzsə, onun insan sağlamlığına təsiri təkcə faydalı deyil, həm də təhlükəli ola bilər.

Düşünmə qabiliyyətinə mənfi təsir

Süni intellekt texnologiyalarının, xüsusilə də böyük dil modellərinin (məsələn, ChatGPT) düşünmə qabiliyyətinə mənfi təsiri getdikcə daha çox elmi araşdırmalarda sübut olunmaqdadır. Davamlı olaraq bu alətlərə etibar edən istifadəçilər arasında tənqidi düşünmə, problem həll etmə və analitik bacarıqlarda azalma müşahidə olunur.

MIT və digər aparıcı tədqiqat mərkəzlərinin apardığı neyroloji araşdırmalar göstərir ki, süni zəka vasitələrinin tez və əminliklə təqdim etdiyi cavablar, insan beynində “fəal şübhə” və “alternativ fikirləri qiymətləndirmə” funksiyalarını zəiflədə bilir. İnsanlar bu texnologiyalara təkrar-təkrar müraciət etdikcə öz düşüncə proseslərini passivləşdirir, nəticədə bilikləri anlamaqdan çox əzbərləməyə və təkrarlamağa meylli olurlar. Bu isə uzunmüddətli perspektivdə intellektual asılılıq yaradır və yaradıcılıq qabiliyyətini zəiflədə bilər.

Bir sözlə, həmsöhbətim olan ChatGPT özü belə “mənə etibar etmə, özün araşdır, özün düşün, fikirlərimi özününküləşdirmə” deyir. Gələcəyin səssiz fəlakətini yaşamamaq üçün insan zehni süni zəkanın əsirinə çevrilməməlidir.

Araşdırma və təhlillər Nəsimi Ələsgərliyə məxsus olub, məqalədə yer alan fikirlər şəxsi baxışları əks etdirir.