Hər nəsilə bir çevriliş düşən ölkə: Seçki ilə süngü arasında – ARAŞDIRMA

Gine-Bissau elə ölkədir ki, doğrudan da sanki hər nəsilin taleyinə bir hərbi çevriliş düşür. Müstəqillikdən bu günə qədər siyasi hakimiyyətin dəyişməsi prosesinə baxanda çox aydın görünür: seçki, parlament, konstitusiya kimi institutlar var, amma siyasi ritmi əslində çevrilişlər müəyyən edir.

Yenicag.az xəbər verir ki, başlanğıc nöqtə 1974-cü ildir. Həmin il Gine-Bissau Portuqaliyadan müstəqilliyini elan edir və hakimiyyət PAIGC adlı azadlıq hərəkatından çıxan rəhbərliyin əlinə keçir. Ölkə yeni müstəqil, cəmiyyət hələ müharibədən çıxıb, ordu isə həm azadlıq mübarizəsinin simvolu, həm də real güc mərkəzidir. Demokratiyanın formal qurumları yaradılsa da, silahlı qüvvələrin siyasi çəkisi ilk gündən çox yüksək olur.

Bu gərgin fonun kulminasiyası 14 noyabr 1980-ci ildə yaşanır. Həmin gün Baş nazir João Bernardo “Nino” Vieira hərbi çevriliş edərək prezident Luís Cabralı devrir. Bu, Gine-Bissau tarixində ilk böyük klassik hərbi çevrilişdir və ölkənin gələcək siyasi həyatına bir növ “şablon” qoyur: hakimiyyətin legitimliyi seçkinin nəticəsindən çox, ordunun mövqeyi ilə ölçülməyə başlayır. 1980-ci illərdə gənc olan nəsil üçün dövlət çevrilişi artıq “tarix kitabındakı hadisə” deyil, özlərinin yaşadığı, gözləri ilə gördüyü bir reallığa çevrilir.

Sonrakı dövrdə, 1990-cı illərə doğru daxili gərginliklər artır, hakim elita parçalanır, orduda fraksiyalar yaranır. 1998–1999-cu illər isə yeni bir qırılma xəttidir. 1998-ci ildə ordunun bir hissəsi ilə prezident Nino Vieiranın tərəfdarları arasında silahlı qarşıdurma başlayır, bu proses bir növ vətəndaş müharibəsinə çevrilir. Nəticədə 1999-cu ildə Nino Vieira devrilir və ölkədə faktiki olaraq yenə hərbi-siyasi keçid dövrü formalaşır. Beləliklə, 1970-ci illərdə uşaq olan nəsil 1980-ci ildə birinci böyük çevrilişi, 1990-cı illərin sonunda isə ikinci böyük hakimiyyət deyişməsini yaşayır.

2000-ci illər də sakit keçmir. 2003-cü ildə prezident Kumba Ialá hərbi çevrilişlə hakimiyyətdən kənarlaşdırılır. Formal olaraq bu, “qanunsuzluqlara son qoymaq”, “demokratiyanı bərpa etmək” şüarları ilə əsaslandırılır, amma mahiyyət dəyişmir: yenə də silahlı qüvvələr siyasi prosesə bilavasitə müdaxilə edir, seçilmiş lideri devrir və keçid dövrü elan edir. Bu dövrün gəncləri üçün də “hakimiyyət dinc yolla dəyişir” fikri real təcrübə ilə üst-üstə düşmür, çünki hərdən bir ordunun açıq müdaxiləsi baş verir.

2009-cu ildə prezident João Bernardo Vieira sui-qəsd nəticəsində öldürülür. Formal olaraq bu hadisə bəzən klassik “çevriliş” kimi təsnif olunmur, amma siyasi reallığa təsiri eyni dərəcədə ağır olur: ölkə yenidən hakimiyyətsizliyə, keçid hökumətlərinə, qeyri-müəyyənliyə sürüklənir. Dövlət strukturlarında, xüsusən də ordu və təhlükəsizlik sistemində klanlaşma dərinləşir.

2012-ci ildə növbəti ciddi sarsıntı gəlir. Aprel 2012-də prezident seçkilərinin ikinci turu ərəfəsində hərbçilər yenidən müdaxilə edir, mülki rəhbərliyi kənarlaşdırır və ölkədə faktiki hərbi xunta dövrü başlayır. Bu proses beynəlxalq aləmdə sərt tənqid olunur, region təşkilatları Gine-Bissauya təzyiq göstərir, amma ölkə daxilində bir daha eyni mənzərə təkrarlanır: seçki yolu ilə gedən siyasi proses ordunun iradəsi ilə yarımçıq saxlanılır. Artıq yeni bir nəsil – 1990-cı illərdə doğulan gənclər – öz həyatlarında ilk açıq hərbi çevrilişi görmüş olur.

Son illər də bu “ənənə” tam qırılmır. Ordu, təhlükəsizlik strukturları, müxtəlif fraksiyalar hələ də siyasi oyunçular kimi davranır, prezidentlərlə, hökumətlə, partiyalarla qarşıdurmalar olur, sui-qəsd və çevriliş cəhdlərindən tez-tez danışılır. Seçkilər keçir, müxtəlif liderlər hakimiyyətə gəlir, amma köklü sual dəyişmir: sonda sözü kim deyir – seçici, yoxsa silahlı qüvvələr? Nəsillərin yaddaşında da əsas siyasi hadisə olaraq məhz çevrilişlər qalır. Nəticə belə bir paradoksal təsəvvür yaradır: sanki “hər nəsilə bir çevriliş düşür” və bu da cəmiyyətin gələcəyə inamını zəiflədir.

Bu ardıcıl çevrilişlər Gine-Bissau üçün yalnız siyasi deyil, sosial-psixoloji problem də yaradıb. Gənclər arasında “siyasət güclülərin oyuncağıdır” yanaşması güclənir, dövlət institutlarına inam azalır, zor gücünün normal siyasi alət kimi qəbul olunması təhlükəli bir norma halına gəlir. Məhz buna görə Gine-Bissau nümunəsi Afrikada və ümumiyyətlə post-müstəmləkə ölkələrində “hərbi çevriliş mədəniyyəti”nin nə qədər dağıdıcı olduğunu göstərən simvolik bir örnəyə çevrilib.

Bu zəncirin ən son halqası isə 26–27 noyabr 2025-ci ildə baş verən çevrilişdir. 26 noyabrda keçirilən prezident seçkisində rəsmi məlumatlara görə səslərin təxminən 65 faizini topladığı açıqlanan Umaru Sissoku Embalo qısa müddət sonra yenidən ordunun hədəfinə çevrilir. Silahlı qüvvələr Embalonu saxlayır, Seneqal tərəfindən ayrılan xüsusi təyyarə ilə ölkədən çıxarır, eyni zamanda güc strukturlarının əsas fiqurları – Baş Qərargah rəisi general Biagi Na N’Tam, onun müavini Mamadu Ture və daxili işlər naziri Botçe Kande həbs olunur. 27 noyabrda general Horta N’Tam dövlət televiziyasında çıxış edərək hakimiyyətin “Milli Təhlükəsizlik və İctimai Asayişin Bərpası üzrə Ali Hərbi Komandanlıq”ın əlinə keçdiyini və bir illik keçid dövrünün başladığını elan edir. Bununla da Gine-Bissau bir daha göstərir ki, formal seçki mexanizmləri mövcud olsa belə, ölkədə real siyasi dövriyyə hələ də silahlı qüvvələrin iradəsi və hərbi çevrilişlər vasitəsilə tənzimlənir; hər nəsil üçün ən azı bir dəfə təkrar olunan bu çevriliş təcrübəsi artıq siyasi mədəniyyətin acı, amma ayrılmaz hissəsinə çevrilib.

Amir Aqiloğlu