"James Webb" teleskopundan MÜHÜM KƏŞF: "Big Bang"dən sonra ortaya çıxan İLK ULDUZ

Astronomlar müəyyən ediblər ki, “James Webb” Kosmik Teleskopu (JWST) çoxdan axtarılan, “Böyük Partlayış”dan (“Big Bang”) dərhal sonra doğulan ilk nəsil ulduzları artıq tapmış ola bilər.

Yenicag.az “Space.com”a istinadən xəbər verir ki, bu ilkin ulduzlar “Population III” və ya “POP III” ulduzları adlanır və “LAP1-B” adlı qalaktikada yerləşirlər.

Bu qalaktika daha əvvəl 10 milyard dollarlıq kosmik teleskop tərəfindən öyrənilmişdi. “LAP1-B”dən gələn işıq JWST-yə çatmaq üçün 13 milyard il səyahət edib, yəni biz bu qalaktikanı “Böyük Partlayış”dan cəmi 800 milyon il sonra olduğu halıyla görürük.

Toledo Universitetindən komanda rəhbəri Eli bildirib ki, əgər “LAP1-B” ulduzları, həqiqətən, “Pop III”dürsə, bu, ilkin ulduzların ilk aşkarlanmasıdır:

“POP III” ulduzlarını tapmaq üçün bizə JWST-nin həssaslığı lazım idi, həm də “LAP1-B” ilə aramızda yerləşən qalaktika klasterinin cazibə linzasından gələn 100 qat böyütmə”.

JWST və “Hubble” teleskoplarının birləşdirilmiş görüntüsü spiral qalaktika “NGC 1637″də “SN 2025pht” adlı supernovaya çevrilmiş ulduzun yerini göstərir. Kiçik görüntülərdə “Hubble” tərəfindən partlayışdan əvvəl görünməyən, lakin JWST tərəfindən aşkar edilən tozla örtülmüş qırmızı nəhəng ulduz görünür. “Hubble”ın 2025-ci ilin iyulundakı görüntüsü supernovanın parlaq nəticəsini göstərir.

Bu qədər uzaq qalaktika yalnız JWST-nin yüksək həssas infraqırmızı görmə qabiliyyəti sayəsində deyil, həm də Albert Eynşteynin 1915-ci ildə ümumi nisbilik nəzəriyyəsində proqnozlaşdırdığı cazibə linzası fenomeni sayəsində görünür. Bu hadisə arada yerləşən kütləvi obyektin fəzada yaratdığı əyrilik vasitəsilə uzaq obyektin işığının böyüdülməsini təsvir edir. “LAP1-B”ni böyüdən cazibə linzası Yer ilə “LAP1-B” arasında, təxminən 4,3 milyard işıq ili uzaqlıqda yerləşən “MACS J0416.1-2403” adlı qalaktika klasteridir.

Kainatın ilk ulduzlarını müəyyənləşdirmək
JWST “LAP1-B” qalaktikasını kainatın “reionizasiya dövrü” adlanan mərhələsində görür. Bu dövrdə ilk ulduz və qalaktikalardan gələn ultrabənövşəyi işığın neytral hidrogen və helium qazını ionlaşdıraraq plazmaya çevirdiyi düşünülür. Bu, “kosmik qaranlıq dövr”ün sonunu işarələyir.

“POP III” ulduzlarının bu dövrdən əvvəl, “Böyük Partlayış”dan təxminən 200 milyon il sonra formalaşdığı güman edilir. Kainat kifayət qədər soyuduqdan sonra elektronlar və protonlar birləşərək hidrogen atomlarını yaratmış, bu da ulduzların yaranmasına imkan vermişdir.

“Kosmologiyanın standart modelində “POP III” ulduzları çox kiçik qaranlıq maddə strukturlarında formalaşır və bunlar daha böyük qalaktikaların tikinti bloklarıdır. Buna görə onlar bizə qalaktika formalaşmasının ən erkən mərhələləri haqqında məlumat verir. Həmçinin qaranlıq maddənin xüsusiyyətlərini də məhdudlaşdıra bilərlər, çünki alternativ modellər onların harada formalaşacağını dəyişir”, – Visbal izah edir.

Astronomlar uzun müddətdir, “POP III” ulduzlarını tapmağa çalışırlar, lakin bu ilk nəsil ulduzları müşahidə etmək çox çətin olub. Visbalın sözlərinə görə, “POP III” ulduzları əlçatmazdır, çünki onlar, əsasən, erkən dövrlərdə formalaşır, yəni çox uzaqdadırlar və kiçik qruplarda yaranırlar. Bu da onları çox solğun göstərir.

“POP III” ulduzları hidrogen və heliumdan başqa, demək olar ki, heç bir ağır elementin olmadığı dövrdə formalaşıb. Müasir ulduzlarla (məsələn, Günəş kimi “POP I” ulduzları) müqayisədə onların aşağı metallikliyi onları fərqləndirir.

Bu aşağı metallik “POP III” ulduzlarının kütlələrinin çox böyük olmasına imkan verib – Günəşin kütləsindən 100 dəfə və daha çox.

“Simulyasiyalar göstərir ki, ilkin qaz karbon və oksigen kimi ağır elementlərdən məhrum olduğu üçün ulduz formalaşması zamanı daha az parçalanır. Bu da “POP III” ulduzlarının metal zəngin ulduzlardan daha kütləvi olmasına gətirib çıxarır, tipik kütlələri Günəşin 100 misli ola bilər”, – Visbal qeyd edib.

Komanda “LAP1-B”dəki ulduzların ətrafında metallardan demək olar ki, iz olmadığını və onların təxminən 1000 Günəş kütləsi qədər qruplarda yerləşdiyini müəyyən edib.

Bu nəticələr göstərir ki, cazibə linzası erkən dövrlərdə və yüksək qırmızıya sürüşmədə “POP III” ulduzlarını axtarmaq üçün effektiv üsul ola bilər.

“Hesablama aparana qədər düşünürdüm ki, “Pop III” ulduzları çox nadirdir və güclü böyüdülmüş cazibə linzasında görünməz. Amma hesablamamız onların “MACSJ0416” kimi klasterlərin arxasında kifayət qədər çox ola biləcəyini göstərdi. Növbəti addımımız “Pop III”dən “Pop II”yə keçidi daha detallı hidrodinamik simulyasiyalarla öyrənməkdir ki, “LAP1-B” və oxşar obyektlərin spektri ilə uyğun olub-olmadığını görək”, – Visbal sözlərini yekunlaşdırıb.