Xüsusi karantinin ƏSL MƏQSƏDİ: Gorbagor koronavirus, yoxsa dövlətin təhlükəsizliyi?

Azərbaycanda xüsusi karantin rejiminin müddətinin uzadılması rəsmi olaraq koronavirusla bağlanır. İnsanlar da sual verirlər ki, “İndiyə koronavirus qalar?” Onlar da haqlıdır, ancaq bu qərarı verən dövlət də haqlıdır.

Bu gün artıq daha real və daha ciddi gündəm – ölkənin təhlükəsizliyi, regiondakı qeyri-sabitlik və sərhədlərə nəzarətin gücləndirilməsi – ön plana çıxıb. Qonşu ölkələrdəki siyasi və hərbi gərginlik, ayrı-ayrı regionlarda qarşıdurmalar, nəzarətsiz silahlı qruplar, qaçaqmalçılıq, qeyri-qanuni miqrasiya riski fonunda dövlətin sərhəddə və ölkəyə giriş-çıxışda əlavə hüquqi vasitələrə malik olması həyati əhəmiyyət daşıyır. Formal olaraq “xüsusi karantin rejimi” adlanan bu çərçivə, əslində, artıq daha çox təhlükəsizlik mexanizmi kimi işləyir, nəinki pandemiya rejimi kimi.

Bu gün hava sərhədlərinə nəzarətin mexanizmi quru sərhədindən xeyli fərqlənir. Təyyarə Bakıya enməzdən əvvəl həmin reyslə bağlı bütün məlumatlar – sərnişin siyahısı, uçuş marşrutu, əvvəlki tranzit nöqtələr və s. – enəcəyi ölkəyə, yəni Azərbaycana elektron qaydada ötürülür. Bu o deməkdir ki, dövlət orqanlarının təyyarə yerə enənə qədər həmin uçuşu və sərnişinləri analiz etmək, şübhəli şəxsləri, riskli istiqamətləri, mümkün təhdidləri öncədən müəyyənləşdirmək imkanı olur. Yəni, təyyarə havada olarkən belə, dövlət artıq “kim gəlir, haradan gəlir, nə risklər ola bilər” sualına cavab axtarmağa başlayır. Bu isə terorizm, təşkilatlanmış cinayətkarlıq, kəşfiyyat-diversiya fəaliyyətləri, beynəlxalq axtarışda olan şəxslər və digər risklər baxımından çox ciddi üstünlükdür.

Quru sərhədində isə bu imkan xeyli zəifdir. Hərçənd texnoloji həllər, elektron bazalar, inteqrasiya olunmuş sistemlər müəyyən dərəcədə kömək edir, amma hava nəqliyyatında mövcud olan qədər erkən xəbərdarlıq, uçuşdan əvvəl tam məlumatlanma mexanizmi quru keçidlərində eyni səviyyədə işləmir. Sərhəddə nəzarət daha çox birbaşa keçid məntəqəsində baş verir; yəni insan artıq sərhədə çatandan sonra. Bu isə risklərin qarşısını qabaqlayıcı yox, daha çox son mərhələdə almaq cəhdi deməkdir. Xüsusi karantin rejimi isə dövlətə həm hava, həm də potensial olaraq quru sərhədlərində daha sərt və operativ nəzarət mexanizmləri tətbiq etmək üçün hüquqi əsas verir: lazım gəldikdə sərhəd rejimini dəyişmək, kateqoriyalara görə giriş-çıxışı məhdudlaşdırmaq, əlavə yoxlamalar aparmaq, müəyyən qrupları riskli elan etmək və s.

Rəsmi olaraq müharibə bitsə də, təhlükənin tam aradan qalxdığını demək sadəlövhlük olardı. Cənubi Qafqazda qüvvələr nisbəti, regional maraqlar, böyük dövlətlərin təsir savaşı, hələ də tam sabitləşməmiş sərhəd xəttləri, mina təhlükəsi, informasiya müharibəsi fonunda Azərbaycan üçün təhlükəsizlik məsələsi hələ də birinci plandadır. Belə bir şəraitdə dövlətin öz sərhədlərinə “tam açıq qapı” prinsipi ilə yox, idarə olunan, nəzarət olunan, analiz olunan rejimdə yanaşması məntiqli və zəruridir. Xüsusi karantin rejimi də məhz bu idarəolunanlıq üçün lazımlı hüquqi çətirdir: adı “karantin” olsa da, mahiyyət etibarilə təhlükəsizlik və nəzarət mexanizmi funksiyasını daşıyır.

Bəzən cəmiyyətdə belə iddialar səslənir ki, guya bu rejim təyyarə biletləri ilə bağlıdır, qiymətlərin baha saxlanması üçün istifadə olunur və ya xalqın ölkədən çıxışına dolayı məhdudiyyət gətirir. Bu yanaşma, əslində, məsələni çox sadələşdirir və real mənzərə ilə ziddiyyət təşkil edir. Bugünkü praktika göstərir ki, Azərbaycandan xaricə getmək istəyən – istər iş üçün, istər təhsil, istər müalicə, istər turizm məqsədilə – yenə də gedir. Hava yolu ilə uçuşlar açıqdır, müxtəlif istiqamətlərə reyslər mövcuddur, viza rejimləri əvvəlki qaydada işləyir. İşi, pulu, planı olan adam pandemiya dövründə də yol tapıb çıxırdı, indi də çıxır. Yəni, “xüsusi karantin rejimi camaatın ölkədən çıxmağını əngəlləmək üçündür” kimi iddialar reallıqla uyğun gəlmir.

Aviaşirkətlərin qiymət siyasəti isə tamamilə başqa iqtisadi və bazar amillərindən asılıdır: yanacağın qiyməti, reyslərin rentabelliyi, rəqabət mühiti, marşrutların sayının az və ya çox olması, tələbin səviyyəsi və s. Xüsusi karantin rejiminin hüquqi-siyasi mahiyyəti ilə konkret bilet qiymətlərini eyni səbəbdə birləşdirmək məntiqi deyil. Bahalı bilet problemi real problemdir, insanlar haqlı olaraq narazıdır, amma bunun həlli üçün iqtisadi və rəqabət yönümlü addımlar lazımdır, “karantin ləğv olunsun, bilet ucuzlaşsın” tipli sadəlövh əlaqələndirmə yox.

Nəticə etibarilə xüsusi karantin rejiminin bu mərhələdə saxlanmasını daha düzgün, daha real baxışla belə oxumaq olar: dövlət, regiondakı qeyri-sabit fonu və davam edən təhlükələri nəzərə alaraq, sərhəd və giriş-çıxış proseslərini daha sərt nəzarət altında saxlamaq üçün özündə əlavə səlahiyyətlər qoruyur. Bu, nə qədər xoşagəlməz səslənsə də, müharibədən yeni çıxmış, hələ də müxtəlif təzyiqlərlə üz-üzə olan ölkə üçün məntiqli və ehtiyatlı yanaşmadır. Adına “karantin” deyilməsi insanlarda avtomatik koronavirus assosiasiyası yaradır, amma mahiyyətində bu rejim bu gün daha çox milli təhlükəsizlik, sərhəd nəzarəti və dövlətin özünü qoruma instinkti ilə bağlıdır.

Amir Aqiloğlu