Azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycana qayıdışı legitim hüquqdur

Qərbi Azərbaycandan azərbaycanlıların köçürülməsinə səbəb yalnız onların etnik mənsubiyyəti olub.

Azərbaycan cəmiyyətində və siyasi dairələrdə Qərbi Azərbaycana qayıdış mövzusu təkcə humanitar deyil, eyni zamanda mədəni, siyasi və hüquqi bir məsələ kimi gündəmdə saxlanılır. Bu qayıdış həm milli kimlik, həm də tarixi ədalətin bərpası baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycana qarşı tarix boyu həyata keçirilən etnik təmizləmə, zorla köçürmə, soyqırımı və mülkiyyət hüquqlarının pozulması kimi cinayət əməllərinin hüquqi aspektlərinin qiymətləndirilməsi bu qayıdışın beynəlxalq hüquqa əsaslanan legitimliyini ön plana çıxarır.

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi, hüquqşünas Polad Mehdiyev bildirib ki, Azərbaycan xalqı son iki əsrdə Ermənistan tərəfindən silahlı münaqişələr, işğal, etnik təmizləmə, zorla köçürmə və soyqırımlarından əziyyət çəkib. Onun sözlərinə görə, bu əməllərə hüquqi qiymətin verilməsi iki əsas istiqamətdə aparılmalıdır:

Birinci, Qərbi Azərbaycandan deportasiya edilən azərbaycanlıların hüquqları;

İkinci, Ermənistan tərəfindən işğal dövründə azərbaycanlılara qarşı törədilmiş cinayətlər və bunlara görə hüquqi məsuliyyət.

Hüquqşünas vurğulayıb ki, azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası üç əsas mərhələdə – 1905–1920, 1948–1953 və 1987–1991-ci illərdə həyata keçirilib. Bu dövrlərdə yüz minlərlə azərbaycanlı qanuni yaşadığı ərazilərdən zorla qovulub, minlərlə insan qətlə yetirilib, evlər, mədəniyyət abidələri və yaşayış məntəqələri dağıdılıb. Onun fikrincə, bu prosesin məqsədi indiki Ermənistan ərazisini etnik cəhətdən homogenləşdirmək, yəni azərbaycanlılardan “təmizləmək” olub.

Polad Mehdiyev xatırladıb ki, Ulu Öndər Heydər Əliyev tərəfindən 1997-ci ildə imzalanmış “Azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında” Fərman bu hadisələrin hüquqi-siyasi qiymətləndirilməsi baxımından fundamental sənəddir. Fərmanda qeyd olunur ki, son iki əsrdə həyata keçirilən bu siyasət nəticəsində azərbaycanlılar tarixi-etnik yurdlarından didərgin salınıb və kütləvi qırğınlara məruz qalıb.

Polad Mehdiyev deyib ki, Qərbi Azərbaycandan azərbaycanlıların köçürülməsinə səbəb yalnız onların etnik mənsubiyyəti olub. Bu, beynəlxalq hüquqa görə irqi ayrı-seçkilik və etnik təmizləmə cinayətidir. Onun fikrincə, bu deportasiya və qətllərə görə hələ də Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsində hüquqi qiymət verilməyib.

Hüquqşünas bildirib ki, 1991-ci ilədək Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar həmin ölkənin və SSRİ-nin vətəndaşı olub. Onların bu günə qədər vətəndaşlıqdan məhrum edilməsi barədə heç bir hüquqi sənəd – nə məhkəmə qərarı, nə də SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin qərarı yoxdur. Polad Mehdiyev vurğulayıb ki, Ermənistan 1991-ci il müstəqillik bəyannaməsində Ermənistan SSR-nin siyasi və hüquqi varisi olduğunu elan edib. Beləliklə, Ermənistan bu deportasiyalar və digər cinayətlərə görə həm siyasi, həm də hüquqi baxımdan məsuliyyət daşıyır. O hesab edir ki, Ermənistandan zorla çıxarılan azərbaycanlıların vətəndaşlıq hüquqları bərpa olunmalıdır.

O əlavə edib ki, bu insanlar Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi, Mülki və Siyasi Hüquqlar üzrə Beynəlxalq Pakt və digər beynəlxalq aktlara əsasən geri qayıtmaq hüququna malikdirlər. Bəyannamənin 13-cü maddəsinə görə, “hər bir insan öz ölkəsinə qayıtmaq hüququna malikdir”.

Hüquqşünas qeyd edib ki, Qərbi azərbaycanlıların qayıdışı ilə bağlı Qayıdış Konsepsiyası hazırlanaraq qəbul olunub. Konsepsiya beynəlxalq və daxili hüquqa, tarixi faktlara əsaslanaraq bu insanların təhlükəsiz və ləyaqətli qayıdışını təmin etməyi hədəfləyir. Burada qayıdışın beynəlxalq hüquqi təminatlar çərçivəsində, sülh yolu ilə və kollektiv hüquqlar nəzərə alınaraq baş verməsi əsas götürülür.

Polad Mehdiyev bildirib ki, Ermənistan tərəfi Qarabağ ermənilərinin müəyyən şərtlərlə geri qayıdışını tələb etdiyi halda, Azərbaycan da Qərbi azərbaycanlıların geri dönüşünü sülh müqaviləsinin tərkib hissəsi kimi irəli sürməlidir. Bu, həm hüquqi balansın təmin olunması, həm də beynəlxalq hüququn prinsiplərinə əməl olunması baxımından vacibdir. Ermənistan işğal dövründə azərbaycanlılara qarşı soyqırımı, insanlıq əleyhinə cinayətlər, müharibə cinayətləri və qadağan olunmuş silahların istifadəsi ilə Cenevrə Konvensiyasını kobud şəkildə pozub. Bu əməllərə görə həm Ermənistan dövləti, həm də onun konkret rəsmi şəxsləri beynəlxalq hüquq qarşısında məsuliyyət daşıyır.

Mehdiyev xatırladıb ki, Azərbaycan Respublikasının Baş prokuroru Kamran Əliyevin sərəncamı ilə azərbaycanlılara qarşı törədilmiş bu cinayətlərlə bağlı cinayət işi açılıb və araşdırma aparılır. Beynəlxalq təşkilatlarla hüquqi əməkdaşlıq və digər ölkələrin prokurorluqlarına vəsatətlərin göndərilməsi də bu araşdırmanın tərkib hissəsidir.

Polad Mehdiyev hesab edir ki, bu istiqamətdə Qərbi Azərbaycan İcması tərəfindən görülən işlər mühüm əhəmiyyət daşıyır və qayıdış prosesində hüquqi çərçivənin formalaşmasına xidmət edir. Onun sözlərinə görə, bu məsələnin yalnız siyasi deyil, hüquqi əsaslarla da beynəlxalq müstəviyə daşınması və Ermənistanın hüquqi məsuliyyətə cəlb olunması vacibdir.

“Qərbi Azərbaycan türk dünyasının tarixi, mədəniyyəti və əhalisi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edən bir bölgədir. Bu gün Qərbi Azərbaycanın tarixi, mövcud vəziyyəti, qarşılaşdığı problemlər və onların həlli yolları istiqamətində ciddi işlər aparılır”.

Bunu isə Araşdırmaçı Jurnalistlər Liqasının Baş katibi, Qərbi Azərbaycanlıların köç və işğal problemlərinin araşdırıcısı Şəfayət Avılbəyli deyib. O bildirib ki, Qərbi Azərbaycandan azərbaycanlıların kütləvi şəkildə köç etməsi, tarixi torpaqlarda demoqrafik dəyişikliyin aparılması və bunun nəticəsində etnik-mədəni irsin təhlükə altına düşməsi əsas problemlərdən biridir:

“Bu məsələlər, həm tarixən, həm də müasir dövrdə ciddi müzakirələrə səbəb olmuşdur. Aparılan araşdırmalar və statistik məlumatlar göstərir ki, son əsrlərdə Qərbi Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlıların sayı kəskin şəkildə azalmışdır. Bu prosesin əsas səbəbləri deportasiyalar, zorakı köçürülmələr və siyasi təzyiqlər olub. Eyni zamanda, tarixi abidələrin dağıdılması və mədəni irsin məhv edilməsi də müşahidə olunur”.

Ş.Avılbəyli qeyd edib ki, məsələnin həlli üçün müxtəlif yanaşmalar təklif edilə bilər:

“Birincisi, tarixi faktların beynəlxalq səviyyədə tanıdılması və bu mövzuda tədqiqatların genişləndirilməsi vacibdir. İkincisi, azərbaycanlıların hüquqlarının qorunması üçün diplomatik və hüquqi müstəvidə addımlar atılmalıdır. Üçüncüsü, Qərbi Azərbaycanla bağlı mədəni və tarixi irsin qorunması üçün xüsusi layihələr həyata keçirilməlidir, hansı ki, bu istiqamətdə artıq bir çox universitetlərdə, o cümlədən Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin fəaliyyətini, həmçinin burada yaradılmış Qərbi Azərbaycan Araşdırmalar Mərkəzinin, ADPU-nun Beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru, professor Mahirə Hüseynovanın təsisçisi və baş redaktoru olduğu “Yurdun səsi ”qəzetinin, “İZ” jurnalının fəaliyyətlərini xüsusi vurğulamaq lazımdır”.

Araşdırmaçının sözlərinə görə, Qərbi Azərbaycan məsələsi tarixi, siyasi və mədəni cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb edir. “Əldə olunan nəticələr göstərir ki, bu mövzuda həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq aləmdə geniş fəaliyyətlərin həyata keçirilməsi vacibdir. Gələcək prespektivlər arasında mədəni irsin qorunması, hüquqların müdəfiəsi və tarixi ədalətin bərbası əsas hədəflər kimi qalır”, – o qeyd edib.

“Eyni zamanda, Qərbi Azərbaycan icmasının hüquqlarının müdafiəsi və onların öz tarixi torpaqlarına qayıtmaq hüququnun tanınması məsələsi ön planda saxlanmalıdır. Regional sabitlik və ədalətli həll yolu tapmaq üçün Azərbaycan dövlətinin və beynəlxalq təşkilatların birgə əməkdaşlığına ehtiyac var. Uzun müddətli perspektivdə, bu problemin həlli tarixi ədalətin bərpasına və bölgədə sülhün təmin olunmasına xidmət edəcək”, – Avılbəyli vurğulayıb./cebheinfo