İrəvan və Naxçıvanın işğalı və ermənilərin köçürülməsi

1827-ci ildə Çar Rusiyasının İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını işğalı və ermənilərin kütləvi köçü

1827-ci ildə Rusiya imperiyası İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını işğal etdi. Bu hadisə Cənubi Qafqazın siyasi xəritəsində mühüm dönüş nöqtəsi oldu. İşğal ilə paralel olaraq, Rusiyanın dəstəyi ilə bu ərazilərə ermənilərin kütləvi şəkildə köçürülməsi başladı. Məqsəd bölgədə demoqrafik tərkibi dəyişdirmək, azərbaycanlıların qədim yaşayış yerlərini zəiflətmək idi.

Ermənilərin bu ərazilərə köçürülməsi XIX əsrin ikinci yarısından XX əsrin əvvəllərinə qədər davam etdi. Bu proses təkcə demoqrafik dəyişiklik yaratmadı, həm də maddi-mədəni irsin məhv edilməsinə gətirib çıxardı. Azərbaycanlılara aid tarixi abidələr, məscidlər, türbələr mərhələli, sistemli və planlı şəkildə dağıdıldı. Bu, azərbaycanlıların regiondakı mədəniyyətlərinin və varlıqlarının silinməsi siyasətinin tərkib hissəsi idi.

İrəvan şəhəri azərbaycanlıların mədəni və iqtisadi mərkəzi kimi xüsusi hədəf seçildi. 20-ci əsrin 80-ci illərinin sonuna kimi İrəvanda azərbaycanlılara aid maddi-mədəni irsdən yalnız az sayda abidə qalmışdı. Buna baxmayaraq, şəhərin yetişdirdiyi və tarixin yaddaşında qalan yüzlərlə ziyalı, alim, yazıçı və ictimai xadimlərin adları unudulmadı və Azərbaycan mədəniyyətində böyük rol oynadı.

İrəvan qalasının tikilməsi və şəhərin inkişafı

İrəvan qalası XVII əsrdə tikildikdən sonra ətrafındakı məhəllələrdə azərbaycanlı əhalinin toplanması sürətləndi. Şəhər qalaya və onun ətrafına yayıldı, müasir şəhər infrastrukturu və mədəni mərkəz formalaşdı. Bu dövrdə İrəvan şəhəri yalnız siyasi mərkəz deyil, həm də azərbaycanlıların mədəniyyət və təhsil məkanı idi.

1673-cü ildə Fransız səyyahı Jan Batist Şardenin İrəvana ikinci səfəri zamanı burada keçirilən 2 saatlıq teatr tamaşasını yüksək qiymətləndirməsi buna nümunədir. O, tamaşanın səviyyəsinin Avropa operalarından heç də geri qalmadığını vurğulayırdı. Tamaşada həm kişi, həm qadın aktyorlar iştirak edirdi və tamaşaların səhnələşdirilməsi yüksək mədəniyyət səviyyəsini göstərirdi. Bu da İrəvanın o dövrdə mədəniyyətin inkişafında önəmli mərkəz olduğunu təsdiqləyir.

Təhsil sistemi və məktəblərin rolu

İrəvanda fəaliyyət göstərən “Göy Məscid”in nəzdində məktəb açılmışdı və burada dünyanın ən nadir kitabları saxlanılırdı. Məscidlərin gəlirləri yalnız dini ayinlər üçün deyil, həm də təhsil və elm üçün istifadə edilirdi. Məscidlər həm təmirlə, həm də məktəb və tələbələrin maliyyələşdirilməsi ilə məşğul olurdular.
Çar Rusiyasının işğalından sonra 1832-ci ildə İrəvanda ilk ikisinifli qəza məktəbi fəaliyyətə başladı. Bu məktəb tədricən inkişaf edərək 1868-ci ildə dördsinifli progimnaziya, 1881-ci ildə isə İrəvan gimnaziyasına çevrildi. 1881-ci ildə müəllimlər seminariyası açıldı, 1898-ci ildə Haşım bəy Nərimanbəyovun məktəbi, 1905-ci ildə isə rus-tatar qızlar məktəbi fəaliyyət göstərirdi.

Məşhur ziyalı Nazim Mustafa qeyd edir ki, İrəvan xanlığının varlı ailələri öz uşaqlarını əvvəlcə Bağdad, Xoy kimi dini və mədəniyyət mərkəzlərində, daha sonra Rusiyanın və Avropanın ali məktəblərində təhsil almağa göndərirdilər. Bu təhsil ənənəsi İrəvanın azərbaycanlı ziyalı nəslinin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynadı.

İrəvanın məşhur ziyalıları və onların töhfələri

İrəvan gimnaziyası Azərbaycanın görkəmli alim, şair, ictimai xadim və dövlət adamlarını yetişdirmişdir. Akademik Mustafa bəy Topçubaşov, akademik Heydər Hüseynov, Əziz Əliyev, akademik Əhməd Rəcəbli kimi şəxsiyyətlər burada təhsil almışdır. 1918-ci ilin mayında Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsini imzalayanlardan iki nəfər – Әkbər ağa Şeyxülislamov və Nəriman bəy Nərimanbəyov gimnaziyanın məzunlarıdır.

İrəvan müəllimlər seminariyası da yerli müəllim kadrların hazırlanmasında mühüm rol oynamışdır. Məzunlar İbadulla bəy Muğanlinski və Cabbar Məmmədzadə 1906-cı ildə İrəvanda pansion açdırmışlar ki, burada Azərbaycanın tanınmış ədibi Əziz Şərif ibtidai təhsil almışdır.

Mətbuat və ədəbi fəaliyyət

İrəvanda 1911-ci ildə azərbaycan dilində ilk mətbu orqan “Ley-lək” nəşr olunmağa başladı. Məcmuə cəmi bir il fəaliyyət göstərdikdən sonra bağlandı. Daha sonra “Bürhani-Həqiqət” adlı məcmuə çap edildi.

19-cu əsrin sonu və 20-ci əsrin əvvəllərində Qərb mədəniyyətinin təsiri ilə azərbaycan mədəniyyəti İrəvanda sürətlə inkişaf etdi. Bakıda 1873-cü ildə yaranan ilk Azərbaycan teatrından ruhlanan İrəvanlı ziyalılar da öz teatr truppasını yaratdılar. Onlar çətinliklərə baxmayaraq, Vasaq Məmmədovun “Tamahkarlıq düşmən artırar” pyesini qızlar məktəbində tamaşa etdilər. Cəlil Məmmədquluzadə 1898-1903-cü illərdə İrəvanda teatr fəaliyyəti ilə yaxından maraqlanır, tamaşaların hazırlanmasında iştirak edirdi.

1918-1920-ci illərdə baş verən faciələr

1918-ci ildə erməni daşnak hökumətinin yaranması və İrəvanın paytaxt kimi ermənilərə verilməsi ilə azərbaycanlılara qarşı kütləvi qırğınlar başlandı. Minlərlə azərbaycanlı qətlə yetirildi, sağ qalanlar Türkiyə, Naxçıvan və Şimali Azərbaycanın digər hissələrinə qaçmağa məcbur oldu. Bu faciələr nəticəsində İrəvanın qədim azərbaycanlı mədəniyyəti tamamilə dağıdıldı.

Sovet dövründə İrəvanda azərbaycanlıların vəziyyəti

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra 20-ci illərin əvvəlində azərbaycanlılar İrəvana qismən geri döndü. İrəvan pedaqoji texnikumu açıldı. Gələcəyin böyük alimlərindən olan Yusif Məmmədəliyev burada gənc müəllim kimi dərs verdi. Bala Əfəndiyev və Yunis Nuri kimi fədakar ziyalıların səyi ilə Azərbaycan teatrı yenidən canlandı. Bala Əfəndiyev eyni zamanda Ermənistan SSR-nin ictimai təminat komissarı və “Rəncbər” və “Zəngi” qəzetlərinin məsul redaktoru idi. O, azərbaycanlı qadınlar arasında savadsızlığın aradan qaldırılması istiqamətində iş aparırdı. 1940-cı illərin ortalarında İrəvanda azərbaycan mədəni mühiti müəyyən canlanma yaşadı. C.Cabbarlı adına İrəvan Azərbaycan Dram Teatrı Qafqazda ən tanınmış kollektivlərdən biri oldu.

1947-ci ildən başlayan repressiyalar və köçürülmələr

1947-ci ildə Ermənistana köçürülən ermənilərin yerləşdirilməsi bəhanəsi ilə İrəvanın azərbaycanlı məhəllələri boşaldıldı. Bu məhəllələrin sakinləri başqa ərazilərə sürgün olundu. 1950-ci illərin ortalarından etibarən azərbaycanlıların mədəni həyatı bərpa olunmağa başladı, lakin qismən itkilər tam əvəz edilmədi.

Mədəni təzyiqlər və şovinist siyasət

İrəvan Azərbaycan teatrına şəhərdə bina verilmədi. 1960-cı illərin əvvəllərində azərbaycandilli “Sovet Ermənistanı” qəzeti həftədə beş dəfə çap olunurdu, amma sonra kağız qıtlığı bəhanəsi ilə çap sayı azaldıldı. Qəzet redaksiyası azərbaycanlı ziyalıların toplaşdığı mərkəz idi. Orada İsrafil Məmmədov, Əsgər Əsgərov, Rza Əsgərov, Tofiq Məmmədov və Cəlil Hüseynov kimi şəxsiyyətlər çalışırdılar.

1980-ci illərin sonu – deportasiya və soyqırımı

1987-ci ildə Heydər Əliyevin sovet hakimiyyətindən uzaqlaşdırılması ilə azərbaycanlılar böyük bir dayaqdan məhrum oldular. 1988-ci ilin sonlarında erməni millətçilərinin təşkil etdiyi etnik təmizləmə nəticəsində Ermənistanda yaşayan 200 mindən çox azərbaycanlı vətənlərindən qovuldu. Bu hadisələr zamanı 216 nəfər qətlə yetirildi, onlardan 57-si qadın, 23-ü uşaq idi. Bu, erməni millətçilərinin “Türksüz Ermənistan” siyasətinin son mərhələsi idi. Ümumilikdə 1,5 milyon azərbaycanlı öz doğma torpaqlarından didərgin düşdü.

Bugünkü vəziyyət və mübarizə

Qərbi Azərbaycan ziyalıları, soydaşlarımız erməni işğalı altındakı Azərbaycan torpaqlarında baş verən soyqırım, deportasiya və mədəniyyətin məhv edilməsinə qarşı mübarizələrini davam etdirirlər. Onlar bu cinayətləri dünya ictimaiyyətinə çatdırmağa çalışırlar və beynəlxalq dəstək almaq üçün səylərini artırırlar. Bu mübarizədə onlar tək deyillər və Azərbaycan dövlətinin dəstəyi ilə fəaliyyətlərini davam etdirirlər./cebheinfo